Главная / Маданият / Закот ва садака халол булган ва булмаган кишилар

Закот ва садака халол булган ва булмаган кишилар

zakotАллох таоло: «Албатта, садакалар факирлар, мискинлар, унда ишловчилар, калблари улфат килинадиганлар, куллар, карздорлар, Аллохнинг йулида ва ватангадо учундир. Аллох томонидан фарз килингандир. Аллох ута билувчи ва ута хикматли Зотдир», деган (Тавба, 60).

Шарх: Ушбу ояти каримада мусулмонларнинг молларидан чикарилган закотни олишга кимлар хакдор экани аник баён килинмокда. Шунга кура, зикр килинган саккиз тоифа закотга хакдор хисобланади, уларга бирорта бошка тоифани кушиб хам булмайди, бу тоифалардан бирортасини камайтириб хам булмайди. Бу ишни Аллох таоло Уз зиммасига олгандир. Хатто Набий соллаллоху алайхи васаллам хам бу ишга дахл кила олмаганлар ва килмаганлар хам.

Бир киши Набий соллаллоху алайхи васалламдан садакадан улушни сураб келди. Бас, у Зот:«Албатта, Аллох садакаларда Пайгамбарнинг ва бошканинг хукмига рози булмади. Хаттоки, у (закот) хакида Унинг Узи хукм килди. Уни саккиз жузга булди. Агар сен уша жузлардан булсанг, хакингни берамиз», дедилар».
Абу Довуд ривоят килган.
Шарх: «Агар сен уша жузлардан булсанг?..» Бу дегани «Агар Аллох зикр килган саккиз жузда булмасанг, бермаймиз», деганидир.
Тафсилотга киришдан олдин «Аллох нима учун закотни булишни Уз зиммасига олди?» деган савол хакида уйлаб курайлик.
Закот китобининг аввалида Аллох Куръони Каримда закотнинг фарзлигини баён килиб, кимлардан олинишини ва кимларга берилишини айтиб куйгани баён этилди. Колган тафсилотлар Пайгамбар алайхиссаломнинг суннатлари оркали келгани айтилди ва ушбу хакикатга шохид хам булдик. Нисоблар, чикариладиган закот микдорлари, закотнинг вакти, хисоб-китоби, олувчи ва берувчининг одоблари хамда бошка куплаб масалалар хадис оркали баён килинди.
Энди тупланган закотни таксимлашга келганда бу ишни Аллох Уз зиммасига олиб, Куръонда баён килиб, Набий соллаллоху алайхи васалламнинг хам, бошканинг хам дахли йук булиб турибди. Нима учун?
Уйлаб курадиган булсак, качон, каерда булсин, закотни жамлашда ихтилоф, келишмовчилик йук. Хамма чекига тушган улушни бераверади. Аммо тупланган молни булиш мушкул масала. Хамма уриш-жанжал шу ердан чикади. Хар ким узини мазлум сезади. Улуш тегмай колганлар у ёкда турсин, улуш текканлар хам «менга оз тегди» дейишга утади.
Бошкаларни куйиб туриб, Пайгамбаримиз соллаллоху алайхи васалламнинг даврларига назар солсак, у Зот мол булганларида келиб ёкаларидан олиб, «Аллохдан курк! Адолат килмадинг!» деганлар булган.
Шунинг учун хам закотни булишни Аллох Уз зиммасига олган. Энг адолатли таксимлаш, энг тугри булиш – шу! Бу булишдан хеч ким норози була олмайди. Чунки у нохак булади. Исён килгани учун кофир булади. Мана, курдингизми, нима учун Аллох таолонинг Узи закот булишни зиммасига олган?!
Энди закотга хакдор мазкур саккиз тоифа ила ояти каримада келган тартибда танишамиз. Улар кимлар? Закот олишга кай тарзда хакдор буладилар? Закотдан канча оладилар? Шу ва шунга ухшаш масалалар ечимини топамиз.

ФАКИР ВА МИСКИНЛАР ТОИФАСИ

Бу икки тоифа бир-бирига жуда якин, коришиб кетган, хатто баъзи вактларда уларни ажратиш хам мушкул. Шу боис уларни бир жойга жам килдик.
Шунинг учун хам фикх уламолари бу масалада турли гаплар айтиб, хукмлар чикаришган.

Абу Хурайра розияллоху анхудан ривоят килинади:
«Набий соллаллоху алайхи васаллам:«Одамлар атрофида айланиб бир лукма, икки лукма ёки бир хурмо, икки хурмо олиб кайтадиган мискин эмас. Лекин мискин узини бехожат киладиган бойлик топа олмаган, унга эътибор берилиб садака килинмайдиган, узи туриб одамлардан сурамайдиган кишидир», дедилар».
Бешовларидан факат Термизий ривоят килмаган.

Шарх: Ушбу хадиси шарифда Пайгамбаримиз соллаллоху алайхи васаллам мусулмон киши ноилож холда мискинликка учраб колганида хам узини кандай тутиши лозимлигини баён килмокдалар.
Аслида мусулмон одам мискин, факир-камбагал булиши керак эмас. Кулидан келган барча халол имкониятларни ишга солиб, узини-узи таъминлаб, фаровон турмуш кечиришга интилиши лозим. Бу – мусулмонга фарз. Аммо дунё бир хил турмайди. Турли ходисалар руй беради, инсон хохлаган нарса булавермайди. Ана шу сабабга кура, танг холатга тушиб колган мусулмон хам узини бардам тутиши ва одамлар унинг бу холини билиб колмаслиги керак. Дархол бировлардан ёрдам, садака сурашга шошилиш яхши эмас. Узини ана шундок тутган одам мискин булади. Бошка мусулмонлар уларни кидириб топишлари, закотга хакдор санаб, хакларини топширишлари лозим.
Одамлардан хиралик ила нарса сураб юриш, бир-икки лукма учун хам тиланишдан кайтмаслик – тиланчининг иши. Тиланчилик эса мусулмонликда коралангандир. Тиланчи шу йул билан хожатини чикарса, мискин узи сурамагани учун кишилар унинг холидан хабардор булиб турадилар.
Ханафий мазхаби таърифида, мискин хеч нарсаси йук, факир эса баъзи нарсалари бор-у, лекин моли шаръий нисобга етмаган одамдир. Бошкача килиб айтадиган булсак, закот бериши вожиб булмаган одамдир.
Бир одамнинг маскани ва мулки булиб, ундан келадиган даромад харажатини коплай олмаса, бой хисобланмайди, закотга хакдор булиб тураверади. Колаверса, узига етарли кийимлари, хайитда киядиган охорли кийимлари, хунар асбоблари, китоблари, аёлларида узига яраша такинчоклари булган киши хам бой хисобланмайди.
Бировнинг моли булса-ю, ундан фойдаланиш йулида тусик булиб, огир ахволда колса, мискин-факир саналиб, улар закотнинг мискин ва факирларга ажратилган улушига хакдор хисобланадилар.

ЗАКОТ ОЛИШИ МУМКИН БУЛМАГАН КИШИЛАР

1. Бой одам закотнинг мискин ва факирларга ажратилган улушидан олиши мумкин эмас.
Ханафий мазхаби буйича бой икки хил булади:
Кайси турдаги молдан булса хам, нисобга етган моли бор одам.
Закот чикарилмайдиган моллардан хожатига етарли микдорга эга булган одам.
Бошка мазхабларда узига кифоя килгудек моли бор, мухтожлиги йук одам закот олиши харом, дейилади.
Бунга куйидаги хадисни далил хам киладилар.

Кобийса ибн Мухорик ас-Сакафий розияллоху анхудан ривоят килинади:
«Бир (пул) юкини елкамга олдим-да, унда ёрдам сураб Расулуллох соллаллоху алайхи васалламнинг хузурларига келдим. У Зот:
«Токи бизга садака келгунча туриб тур, ундан сенга хам беришни амр килурмиз», дедилар. Сунгра:
«Эй Кобийса, сурашлик факатгина уч холатда халол булади, холос.
Бир киши (пул) юкини елкасига олган булса, унинг учун уша нарсани топгунча сураш халол булади. Сунгра узини тияди.
Бир кишига офат етиб молини олиб кетса, унга маишатига етгудек сураш халол булади.
Бир кишига каттик факирлик етса-ю, унинг кавмидан уткир аклли уч киши «фалончига каттик факирлик етди» деса, уша одамга маишатига етгудек сураш халол булади.
Ушалардан бошка сурашлик харомдир. Эй Кобийса, у харомдир, эгаси уни харом ейди», дедилар
».
Муслим, Абу Довуд ва Насаий ривоят килишган.
Шарх: хадисда икки марта такрорланган «(пул) юкини елкага олиш» деган иборани бир оз шарх килишга тугри келади. Бу маъно арабчада «хаммола» дейилади. Икки уришиб колган, пул маъносида келишолмай турган тарафни яраштириб юбориш учун бошка бир киши томонидан: «Сизлар ярашинглар, пулни мен тулайман», деб уз буйнига пул тулаш масъулиятини олишга «хаммола», дейилади.
Ушбу ривоят эгаси Кобийса ибн Мухорик ас-Сакафий розияллоху анху хам шундок килиб, зиммаларига пул юкини олганлар. Бу юкни адо этишда ёрдам сураб, Расулуллох соллаллоху алайхи васалламнинг хузурларига келганлар. У Зот закотга олинган моллардан келиб колса, ёрдам беришни ваъда килганлар. Шу билан бирга, бунга ухшаш закот олишга, ундан ёрдам сураб келишга хакли яна икки тоифани хам айтиб берганлар.
Бирор офат етганлиги сабабли мол-мулки халокатга учраган кишилар хам турмуш харажатларига яраша олсалар, халол экан. Турли сабабларга кура каттик факирликка учраган киши хам, уни танийдиган уч киши гувохлик берса, закот маблагидан олса, булар экан.
Жумхур уламолар бу хадисни келтириш билан хожати йук одам закот олмаслиги керак, демокчи буладилар. Бу билан моли нисобга етмаса, олса булаверади, деган ханафийларга карши далил келтирадилар. Аслида эса хеч кандай карама-каршилик йук.
Ханафийлар, энг мухтожлар биринчи навбатда хакли, дейдилар. Агар улар булмаса ёки улардан ортиб колса, моли нисобга етмаганлар хам олса булади. Лекин бойлар олиши мумкин эмаслигига шубха йук.
2. Касб килишга кодир, соглом кишига хам закот молидан олиш тугри келмайди.

Абдуллох ибн Амр розияллоху анхудан ривоят килинади:
«Набий соллаллоху алайхи васаллам:
«Садака бойга ва кудрат эгаси ва саломат кишига хам халол булмайди», деганлар
».
Шарх: Демак, касбга кодир, узи соглом киши хам закот молидан олиши тугри эмас. Бу касб килишга кодир одам жамият елкасига ортикча юк булмай, узи ишлаб ризкини топсин, деганидир. Исломнинг таълимоти –шу.
Касбга кодир, соглом кишига закотдан улуш бермаслик учун унда куйидаги шартлар мавжуд булиши керак:
1. Уз касбига яраша иш мавжуд булиши.
2. Бу иш – халол иш булиши.
3. Мазкур иш токатидан ташкари, чидаб булмайдиган даражада булмаслиги.
4. Унга ухшаганларга лойик, обрусини тукмайдиган иш булиши.
5. Узига ва карамогидагиларга етарли касб килиш имкони булиши.
3. Тарки дунё килиб, ибодатга берилган одамга закотдан улуш берилмайди. Чунки фукахоларимиз у одам узи учун ибодат килади, жамиятга фойдаси тегмайди, дейдилар. У ишлаши лозим, унга уз мехнати билан ризкини топиб ейишга амр килинган. Исломда таркидунёчилик йук. Халол касб килиш нафл ибодатдан яхшидир.
Илмга ажраб чиккан одамга эса закот молидан олиш жоиз. Чунки у фарзи кифояни адо этмокда. Келажакда етук мутахассис булиб, жамиятга хизмат килади. Баъзи уламоларимиз толиби илмга закот молидан беришга унинг уткир зехнли, тиришкок ва кобилиятли булишини шарт килганлар. Кобилиятсиз, дангаса одамлар илм талабини узига парда килиб олиб, мусулмонлар яратган имтиёзлардан фойдаланиб юрмасликлари керак.
Энди «Закот олишга хакдор булган мискин ва факирга закотдан канча микдор берилади?» деган саволга келайлик.
Шофеъий мазхаби уламолари умр буйига етгулик берилади, деганлар. Моликий ва ханбалий мазхаблари уламолари бир йилга етадиган мол берилади, деганлар. Ханафий мазхаби уламолари эса хар бир кишига бир нисоб микдорича икки юз дирхам кийматида берилади, деганлар.
Закот беришдан максад мискин ва факирнинг корнини бир-икки бор туйгазиш ёки бир-икки ойга етадиган сарф-харажатини бериш эмас. Энг кам деганда нисобга етадиган мол бериб, «бой» номини оладиганлар каторига кушиб куйишдир. Бир йиллик харажатини тулик берса, агар иложи булса, бир умрга етадиганини берса, яна хам яхши булади. Демак, закот беришдан максад яхши турмуш шароитини яратишга ёрдам килишдир.
Яхши турмуш шароити деганда, оила аъзолари учун турар жой, етарли таом, кишки ва ёзги кийим-кечаклар тушунилади.
Бизнинг вактимизда илм олиш ва даволаниш учун хам шароит ва маблаг булиши керак. Бу нарсаларнинг микдори замонга, шароитга, урфга ва бошка омилларга караб белгиланади.
Бу борада алохида зикр киладиган нарсалардан бири никох масаласидир. Ислом мусулмонларни оила куришга каттик таргиб килган. Бу ишни хохлаб турса-ю, аммо мискинлик туфайли кодир булмаса, закотдан тушган пулдан ёрдам берилади.
Абу Хурайра розияллоху анхудан ривоят килинади:
«Расулуллох соллаллоху алайхи васалламнинг хузурларига бир киши келиб:
«Ансорлардан бир аёлга уйландим», деди.
Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам: «Канчага уйландинг?» дедилар.
«Турт увкияга», деди. (Турт увкия 160 дирхамга тенг).
Набий соллаллоху алайхи васаллам:
«Турт увкияга?! Нима?! Сизлар кумушни манави тогдан кучириб оляпсизларми?! Бизда сенга берадиган нарсамиз йук. Эхтимол, сени бир гурух ила юборармиз, бирор нарсали булиб коларсан», дедилар».
Демак, Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам одат буйича уйланганларга закот молидан бериб турганлар. Бу сахобийни хам закот йигувчилар билан кушиб юборишга ваъда берганлар. Ана шундан уйланишга мухтож кишига закотдан берса булади, деган хукм чикади.
Умар ибн Абдулазиз рахматуллохи алайхининг даврларида хар куни жарчи: «Мискинлар кани?! Карздорлар кани?! Никох талаблар кани?!» деб жар солар экан. Келганларга закот молидан берилар экан.
Закотнинг пулидан камбагал толиби илмга китоб сотиб олишга хам берилади.
Куриб турибмизки, закот тизими мискинлик, факирлик, хожатмандликка карши доимий кураш чорасидир. У оркали нокулай холга тушиб колган мусулмонлар узларини унглаб олишлари учун кулай шароит яратилиб берилади.
Утмишда шу йул билан мусулмонлар куплаб ижтимоий, иктисодий ва сиёсий масалаларни хал килганлар. Келинг, уша вактнинг ходисаларидан бири билан танишиб куяйлик.
Абу Убайд куйидагича ривоят килади:
«…Кундуз куни Умар бир дарахт остида ухлаб ётар эди. Бир аъробия аёл келиб одамларга аланглаб каради-да, у(Умар)нинг олдига келиб:
«Мен бир мискина аёлман. Менинг болаларим бор. Муминларнинг амири Умар ибн Хаттоб бизга Мухаммад ибн Масламани закотчи килиб юборди. У бизга хеч нарса бермади. Аллох хайрингни берсин, сен бизга бир шафоатчилик килсанг», деди.
«Ярфоъ!» – деди хазрати Умар ходимига.  Менга Мухаммад ибн Масламани чакириб кел!»
«Мени унинг олдига олиб борсанг, хожатим чикармиди?..» деди аёл.
Умар хазрати:
«Иншааллох, у хожатингни чикаради», деди.
Ярфоъ Мухаммадни чакириб келди.
У келиб:
«Ассалому алайкум, эй муминлар амири», деди.
Аёл уялиб кетди. Хазрати Умар:
«Аллохга касамки, мен сизлардан яхшиларингизни танлашда камчиликка йул куймовдим. Агар Аллох азза ва жалла бу аёл хакида сураса, нима деб жавоб берасан?!» деди.
Мухаммаднинг икки кузидан ёш окди. Сунгра хазрати Умар: «Аллох таоло бизга Пайгамбар соллаллоху алайхи васалламни юборди. Биз у Зотга иймон келтирдик ва эргашдик. У Зот Аллох таоло нимага амр килса, шунга амал килдилар. Бас, садакани то Аллох таоло у Зотни кабз килгунча мискинларга бериб турдилар. Сунгра Аллох таоло Абу Бакрни халифа килди. У хам Аллох таоло уни кабз килгунча у Зотнинг суннатларига амал килди. Сунгра мени халифа килди. Мен сизлардан яхшиларингизни ихтиёр килишда нуксонга йул куймадим. Агар сени яна юборадиган булсам, у аёлга бу йилнинг ва утган йилнинг садакасини бергин. Билмадим, эхтимол, сени юбормасман», деди.
Кейин аёлни чакириб бир туя, ун ва ёг берди-да: «Буни олгин-да, бизга Хайбарда яна учрагин, биз уша ерга бормокчимиз», деди.
Аёл Хайбарда олдига келди. У унга икки туя берди ва: «Буни ол, сенга Мухаммад ибн Маслама келгунча етиб туради. Мен унга сенинг бу йилги ва утган йилги хакингни беришга амр килдим», деди».
Хазрати Умар бева-бечораларнинг хакига кандок риоя килишини хамда закот ижтимоий тенглик учун кандок хизмат килганини куриб куйинг.

ЗАКОТДА ИШЛОВЧИЛАР ТОИФАСИ

Бу тоифа «закотчи», «садакачи», «закот омили» деб хам аталган. Шунингдек, закот идораси, ташкилоти ёки шунга ухшаш муносиб ном билан номлаш мумкин.
Улар закотни бойлардан йигиб олиб, хакдорларига таркатгунча буладиган ишларни адо этадилар. Бевосита закот йигувчими, хисобчими, коровулми, котибми ёки бошками, барибир, шу тоифага киради.
Куръони Карим закот йигиш мухим иш булгани учун бу ишловчиларни саккиз тоифадан учинчиси килиб белгиланган.
Куръонда закот ишчиларига закотдан алохида улуш ажратилади. Бу Исломда закот ишига алохида эътибор берганини курсатади.
Пайгамбаримиз соллаллоху алайхи васаллам бир канча сахобаларни закотчи килиб турли тарафларга юборганлар.
У Зотнинг халифалари хам закот йигиб, хакдорларга таркатиш ишига алохида эътибор берганлар.
Хазрати Абу Бакр мискин ва факирларнинг хакларини химоя килиб, закотни ман килувчиларга карши кандок уруш очганларини яхши биласиз.
Исломда закот ишлари мажлиси икки идорадан ташкил топади.
1. Закот йигиш идораси.
2. Закот таркатиш идораси.
Биринчи идора закот бериши керак булган кишиларнинг руйхатини тузади, мол-мулкларнинг турларини, микдорини аниклайди. Улардан канча закот чикишини хисоблайди. Энг мухими, уша молларни шариат курсатганидек йигиб олиб, закот таркатиш идорасига топширади.
Иккинчи идора эса закот олишга хакли кишиларни аниклаб, уларнинг руйхатини тузади, хожатлари канча эканини аниклайди. Уларга шариатда курсатилган микдорда закотдан улуш таксимлаб беради.
Мазкур идоранинг бир неча булимлари булади. Улар куйидагилар:
1. Ожизлиги учун ишлай олмай колган ва факирга айланган кариялар, бева-бечоралар, етимлар, майиб-мажрухлар, касалмандлар, кузи ожизлар, ночорлар ва бошка шунга ухшаш тоифалар билан шугулланувчи булим.
2. Даромади оз булган шахс ва оилалар билан шугулланувчи булим. Бу булим иш хаки озлиги, аёлмандлиги, нарх-наво ортиб кетганлигига ухшаш сабабларга кура ночор ахволга тушиб колганлар билан шугулланади.
3. Карздорлар булими. Турли сабабларга кура карздор булиб колган кишилар билан шугулланади. Уларнинг карздор булиш сабабларини хамда шаръий йуллар билан хакикатда закотга хакли ёки хаксиз эканини аниклаб, ишни охирига етказади.
4. Мухожирларга, кочкинларга ва шунга ухшаш ватанидан узокда булган кишилар билан шугулланадиган булим.
5. Ислом таълими таркатиш ишлари билан шугулланадиган булим.
Бу булимларнинг хар бири узига тегишли сохадаги кишиларнинг закот олишга хакли ёки хаксиз эканини текшириб аниклайди.
Баъзи шартлар куйидагилардан иборат:
Факир ва мискин улушидан закот олишга хакли булиш учун узига ва унинг карамогидаги кишиларга кифоя килгудек моли ёки мол топишга касби йук булиши.
Узига яраша иш топа олмаётган ишсиз косиб хам закот олиши мумкин.
Ишлаб туриб, етарли даромад топа олмаётган шахс эса етмаганини олади.
Узига, холига ва обрусига муносиб иш эътиборга олинади. Агар шундок иш топилмаса, эътибори йук. Олим ёки адиб одам нокулай холга тушиб колса, жамият уни юкчилик ёки фаррошлик килдириб куймайди. Аксинча, муносиб иш топгунича закот пулидан кифоясини бериб таъминлаб туради.
Касбга кодир булса-ю, лекин талаби илм булиб, кийналиб колган кишилардан кобилиятли, келажакда жамиятга фойда келтириши мумкин булганларига хам закотдан берилади.
Кучмас мулки бор-у, ундан тушаётган даромади озлиги учун кийналиб колган кишиларга хам закотдан берилади. Уларни кучмас мулкини сотишга мажбур килинмайди.
Агар илмий иш билан машгул кишилар нокулай иктисодий холатга тушиб колсалар, закотдан олишга хаклидир. Китобларини, илмий тажриба учун керакли асбоб-анжом ва бошка нарсаларини сотиб кун куришларига йул куйилмайди.
Бир киши бойлиги маълум ва машхур булса-ю, кейин факирлик даъвосини килиб келса, то хужжат билан даъвосини исботламагунича унинг сузи кабул килинмайди.
Бир кишининг бойлиги номаълум булса-ю, факирлик даъвоси килиб келса, сузи кабул килинади. Биров касби йуклигини даъво килиб келса-ю, ташки куринишидан гапи тугрига ухшаса, сузи кабул килинади. Биров касби йуклигини даъво килса-ю, ташки куриниши ухшамаса, касам ичирилади.
Факир ва мискин бола-чакаси борлиги, маоши етмаслигини даъво килса, хужжат билан тасдиклаши керак. «Карздорман» деган одам хат-хужжат олиб келиши керак. Килинган даъволар тугри ёки нотугри эканини аниклаш буйича Исломдаги ажойиб услубларнинг хаммаси ишга солинади.

ЗАКОТ ИДОРАСИ ХОДИМИ СИФАТЛАРИ

Закот ишлари нозиклиги куриниб турибди. Шунинг учун бу соха кишиларига хам нозик шартлар куйилган.
Аввало, закот идораси ходими мусулмон, балогатга етган, окил, ишончли киши булмоги керак.
Чунки у ута нозик молиявий ишга масъул булади. Фосик ва фожир кишилар бу ишга, умуман, якин йулатилмайди. Чунки дин амрларида узига эрк беришни раво курган одам пул амрида хиёнат килиши мумкин.
У закот ахкомларини билмоги, ишга кобилиятли, ярокли булиши хамда Набий соллаллоху алайхи васалламнинг кариндошларидан булмаслиги керак. Чунки у Зот узлари буни ман килганлар. Агар у Зотнинг кариндошлари маош олмай ишласа, жоиз.
Закот ходими закотдан канча олади?
Аллох таоло закот ходимига хам закотдан улуш ажратди. У закотдан олишга хакдор саккиз тоифадан бири. Закот ходими бой булса хам, закотдан олади. Чунки у хизмати учун олади. Канча олиши эса маконга, замонга ва шароитга караб белгиланади. Яъни бажарган ишига канча хак бериш керак булса, шунча олади. Бошкачарок килиб айтадиган булсак, тузган шартномасига биноан олади.
Лекин ушандан бошкани олиши катъиян ман килинади. Закот ходими масъуллар томонидан ишга куйилганидан кейин ушалар нима деса, шуни килади. Улар курсатган минтакадагина закот йигади ва улар курсатган жойлардагина закот таркатади. Кулига тушган молнинг заррачасини хам уз фойдасига ёки узбошимчалик билан сарф килмайди.
Адий ибн Умайра розияллоху анхудан ривоят килинади:
«Расулуллох соллаллоху алайхи васалламнинг:
«Кимни бир ишга куйсаг-у, у биздан битта игнани ёки ундан купрок нарсани беркитса хам, хиёнат килган булади», деганларини эшитдим. Шунда ансорийлардан бир кора киши туриб олдиларига борди-да:
«Эй Аллохнинг Расули, мендан ишингизни кабул килиб олинг. Мен сизнинг бундок-бундок деганингизни эшитдим», деди.
«Мен хозир яна айтаман. Сиздан кимни бир ишга куйсак, озини хам, купини хам олиб келсин. Унга нима берилса, олади. Нима берилмаса, олмайди», дедилар» (Муслим, Абу Довуд ва бошкалар ривоят килишган).
Шунингдек, закот ходими мол эгаларидан олган совга пора булади. Чунки у килган хизматига яраша кифоя килгудек маошини олиб турибди.
Абу хумайд ас-Соъдий розияллоху анхудан ривоят килинади:
«Пайгамбар алайхиссалом Аъддан ибн Лутайба деган одамни садакага ишга куйдилар. У кайтиб келганида:
«Бу нарса сизларга. Бу нарса менга хадя килинди», деди.
Шунда Расулуллох соллаллоху алайхи васаллам уринларидан туриб, Аллохга хамду сано айтдилар ва сунгра:
«Аммо баъду. Мен сизлардан бир кишини Аллох менга топширган ишда бир ишга куяман. У эса келиб: «Бу нарса сизларга. Бу нарса менга хадя килинди», дейди. Ота-онасининг уйида утириб курсин-чи, унга хадя келармикин?! Курамиз, гапи тугримикан! Аллохга касамки, сиздан кимки, бирор нарсани нохакдан олса, албатта, киёмат куни уни кутарган холида келади. Зинхор бирортангизни Аллохга мулокот булганингизда пишкириб турган туями, букириб турган сигирми ёки маъраб турган куйними елкасида кутариб юрганини билмайман», дедилар-да, кулларини култикларини оки курингунча баланд кутариб: «Эй бор Худоё! Етказдимми?!» дедилар» (Бухорий, Муслим ва Абу Довуд ривоят килишган).
Закотчи закотни олгандан сунг мол эгаси хакига дуо килади.
Набий соллаллоху алайхи васаллам:
«Эй бор Худоё, Оли Абу Авфога салавот юборгин», деб закот берган буюк сахобийнинг хакига дуо килганларини биламиз.

КАЛБЛАРИ УЛФАТ КИЛИНАДИГАНЛАР ТОИФАСИ

«Калблари улфат килинадиганлар» деганда Исломга киришидан ёки Исломда собит булишидан умид килинаётган кишилар хамда Исломдан уларнинг ёмонлигини тусиш, Ислом йулида хизмат килдириш, мусулмонларга ёрдам бериш кузланаётган кишилар тушунилади.
Улар бир неча кисмга булинадилар:
1. Закотдан улуш олса, узи хам, ахли аёли, уруг-аймоги хам Исломга кириши умид килинадиган кишилар.
Пайгамбаримиз соллаллоху алайхи васаллам Сафвон ибн Умайяга шундок муомала килганлар. Макка фатх килинган куни унга омонлик эълон килганлар, турт ой мухлат берганлар. У сафарда эди. Кайтиб келиб, кофир холида, хунайн урушида мусулмонлар билан бирга катнашган. Пайгамбаримиз соллаллоху алайхи васаллам бу урушга чикишдан олдин унинг силохини карзга олган эдилар. Набий соллаллоху алайхи васаллам унга бир водийдаги куп туяларни юклари билан берганлар.
Имом Муслим ва Имом Термизийлар килган ривоятда Сафвон ибн Умайя:
«Набий соллаллоху алайхи васаллам мен учун энг ёмон одам булиб куринганларида мол бердилар. Улар мол беришда давом этавердилар ва охири мен учун энг махбуб одамга айландилар», деган.
Пайгамбаримиз соллаллоху алайхи васаллам Ислом учун нима суралса, шуни берар эдилар. Шу тарика Исломга кирганлар хам анчагина булган.
2. Ислом ва мусулмонлар учун ёмонлик килиши мумкин-у, мол олса, уша ёмонлигини кайтариш имкони бор.
Баъзи одамлар Расулуллох соллаллоху алайхи васалламнинг хузурларига келишар, уларга закотга тушган молдан берсалар, Ислом жуда яхши дин-да, деб мактаб кетишар, бермасалар, ёмонлаб кетишар эди.
3. Исломга янги кирган-у, унга закот молидан берилса, унда собит булиши умид килинадиган одамлар. Чунки одатда Исломга янги кирган одам ота-онаси, кариндош-уруги, жамияти ва эски дини ахли томонидан турли тазйикларга, жумладан, иктисодий тазйикларга хам учрайди. Унга шунинг учун ёрдам бериш керак.
4. Обру-эътиборли, аммо бошка миллатлардан тенгдошлари бор мусулмонлар. Агар уларга яхши муомала килинса, уша тенгдошлари хам мусулмон булишдан умид килинса, уша мусулмонларга хам закотдан берилган.
Хазрати Абу Бакр розияллоху анхунинг Адий ибн Хотим ва Забуркон ибн Баррларга яхши мусулмон ва кавмларига обру-эътиборли булишларига карамай, закотдан улуш берганлари бунга хужжат килиб келтирилади.
5. Уз кавмларида катта обруга эга булган, аммо хали иймони заиф бошликларга хам кунгилларини улфат килиш учун закот моли берилган. Пайгамбаримиз алайхиссалом ана шундок кишиларга хавазондан тушган улжалардан берганлар. Уларнинг куплари Макка ахли эдилар. Кейин хакикатда хам улар яхши мусулмон булиб кетдилар.
6. Душман билан чегарадош жойларда химоя-мудофаа ишини бажариб турган мусулмонлар.
7. Закот йигиш ишларида обру-эътиборлари ила ёрдам берадиган мусулмонлар.
Албатта, баъзи мазхаб ва уламоларнинг бу хакда узларига яраша мулохазалари бор.
Хозирги кунда калблари улфат килинадиганлар улушидан олишга хакли кишилар борми? Уламоларимиз бу хакда купгина гапларни айтганлар.
Ханбалий мазхаби бу улушга хаклилар доимо бор, дейди.
Ханафийлар эса бу хукм насх булган, хозир калби улфат топганлар йук, дейдилар.
Замондош уламолардан куплари бу улушни куллаш керак. Хозир Исломга янги кираётган ва Исломда собит колишга эхтиёжи борлар куп, бошка холдагилар хам мавжуд, дейдилар.

КУЛЛАР ТОИФАСИ

Аллох таоло ер юзини Ислом нури билан мунаввар килган вактда бутун дунёда, жумладан, Арабистон ярим оролида хам кулчилик хукм сурар эди. Ислом дини дунёда биринчи булиб кулчиликка карши кураш бошлади. Бунинг учун, аввало, тушунтириш ишлари олиб борилди. Кейинчалик кул озод килишга таргиб килинди. Сунгра баъзи молиявий ибодатларни кул озод килиш йули билан адо этадиган килиб куйилди.
Закот фарз булганда эса Аллох таоло закотдан тушган пуллар сарф килинадиган саккиз тоифадан бири кул озод килиш этиб белгилаб куйилди.
Куллар икки хил булади:
1. Мукотаб. Яъни хожаси билан шартнома тузиб, маълум микдор пулни топиб берса, озод булишга келишиб олган кул. Уша мукотабга хожаси билан келишган пулни топишда закотга тушган молдан ёрдам килинади.
2. Оддий кул. Бировга мулк булиб юрган одам. Уни эгасидан сотиб олиб, озод килинади. Дунёда кулчилик колмаганидан кейин уламоларимиз закотнинг бу улушини асир мусулмонларни озод килишга, мустамлака халкларни мустамлакачи асоратидан кутулиш йулидаги курашига ёрдам килиш учун сарфлаш керак, деганлар.

КАРЗДОРЛАР ТОИФАСИ

Турли сабабларга кура, бошка бир одамдан карз булиб колган одам карздор хисобланади. Турли офатлар туфайли ночор холатларга тушиб колганлар хам шу тоифага кушилади.
Карздорлар икки турга булинадилар:
Узи учун сарфлаб карз булиб колганлар;
Узгалар учун сарфлаб карз булиб колганлар.
Узи учун сарфлаб карз булганларга закотдан бериш шартлари:
1. Карзини узи тулай олмайдиган холатда булиши керак.
2. Карзни халол ва мубох ишга ишлатиш учун олган булиши керак. Яъни шариат рухсат берган ишларга ишлатиш учун карз олиб, тулай олмай колган булиши керак. Агар карзни арокхурлик, зино, кимор, айшу ишрат ва бошка ношаръий ишларга ишлатиш учун олган булса, закотдан унга берилмайди. Мубох, лаззат ишларга исроф килиш учун карз олган булса хам, берилмайди.
3. Карзни хозир тулаши керак булиши.
Агар карзни тулаш муддати келмаган булса, берилмайди. Баъзи уламолар шу йил ичида бериши керак булса, олишга хакли, деганлар. Бу холда карз ва закот пули микдорига караб хар бир холатни алохида куриб чикиб хал килинса, яхши булади.
4. Карз туламаса, камалиш хукми бор булса. Яъни одамларнинг хакига оид карз булиши, Аллохнинг хакига оид карз булмаслиги керак. Аллохнинг хакига оид карзлар – закот, кафоратларга оид карз булса, закотдан берилмайди. Уз фойдасига карз олиб тулай олмаган одамга карзини узишга закотдан етарли мол берилади.
Узганинг фойдасини кузлаб карздор булиб колган одамга закотдан бериш шартлари:
Икки жанжаллашган томонни яратиш учун уларнинг уришувига сабаб булиб турган молни тулаб куйишни зиммасига олган, мусулмонлар оммасига фойдали булган мадраса куриш, шифохона, етимхона ва бошка жойлар фойдаси учун карз олиб, бера олмай колган одамга хам карзини узиш учун закот берилади.
«Улган одамнинг карзини закотдан узиб куйса буладими?» деган саволга Шофеъий, Ханбалий ва Ханафий мазхаблари булмайди, деб жавоб килишган.
Замондош уламоларимиз мухтож кишиларга закотдан карзи хасана бериб турса булади, деб фатво чикарганлар. Бировга карз берган одам, карзни закот хисобидан кечиб юбориши мумкин эмас. Чунки у холда мулк килиб бериш содир булмайди. хийла килмасдан, олдин келишиб олмасдан закотни бериб, сунгра карзингни бер, дейиши мумкин.

АЛЛОХНИНГ ЙУЛИДАГИ ТОИФА

Закотни таксимлашда хакдор тоифалардан еттинчиси булмиш бу тоифа хакида куп мунозаралар булиб келган.
Бу мунозаралар турли фикхий мазхаблар орасидагина эмас, балки хар бир мазхабнинг ичида хам, жумладан, ханафий мазхаби уламолари орасида хам булганини курамиз. Чунки «Фийсабилиллах» – «Аллохнинг йулида» истилохи кенг куламли булиб, Куръони Каримда хам, суннати мутоххарада хам турли маъноларда ишлатилган. Бинобарин, хар бир савобли ишни «фийсабийлиллах» дейиш урф булиб колган.
Шунинг учун хам закотдаги фийсабилиллах тоифаси хакида уша маъноларнинг хаммасидан келиб чикиб, жуда кенг бахс юритилган. Уларнинг хаммасини жамлаб урганиб чиккан уламоларимиз, куйидаги хулосаларга келганлар:
1. Жумхур уламолар «фийсабилиллах» жиход, газот ва аскарий ишларга богликдир, деганлар.
2. Жумхур уламолар мужохид ва чегара курикчиси агар бой булсалар хам, закотдан олса булади, дейишган.
3. Жумхур уламолар закот пулидан жамият фойдасига, курол-аслаха, харбий маркаблар, харбий иншоотлар ва харбий кемаларга сарфласа булади, деганлар.
Уламолар хаммаси иттифок килганларига кура, закот пулидан хайрия ишларига, тугон, куприк, масжид, мадраса, йул курилиши каби ишларга сарфлаб булмайди. Мазкур ишларга улжа ва харож каби бошка даромадлардан сарфланади.
Хамаср уламоларимиз, ушбу тоифага аталган улушни Ислом ерларини озод килишга сарфланиши керак, деганлар. Шу билан бирга, бугунги кунимизда холат ва истилохларнинг узгарганини эътиборга олиш керак.
Мисол учун, мусулмонларга карши маданий, маърифий ва мафкуравий хамла килинмокда. Шунга яраша мусулмонлар уларнинг бу хамлаларини кайтариш учун маданий, маърифий ва мафкуравий харакат килишлари керак. Бу турдаги иш хам уз-узидан булавермайди. Унга куплаб маблаг лозим булади. Китоблар, турли нашрлар, турли фильм, курсатув, эшиттириш ва таргибот-ташвикот ишлари уз-узидан булмайди. Шунинг учун мазкур ишларни хам исломий ишлар дейиш керак ва унга «фийсабийлиллах» улушидан маблаг сарфлаш керак, деганлар.

ИБН САБИЙЛ ТОИФАСИ

«Ибн» сузи арабчада «угил» маъносини, «сабийл» эса «йул» маъносини англатади. «Ибн сабийл»  «йул угли» деган маънони билдиради.
Юртдан ташкарига чикиб, уз юртидан алокаси узилиб колган киши «ибн сабийл» дейилади. Куръони Каримда бу турдаги кишиларга алохида эътибор берилган. Купгина ояти карималарда ибн сабийлга яхшилик килиш зарурлиги кайта-кайта таъкидланади.
Охири келиб, закотга хакдор саккиз тоифадан бири «ибн сабийл» деб эълон килинган. Агар «ибн сабийл» юртида бой булса хам, мусофирликда кийин ахволга тушиб колса, унга закотдан улуш берилади.
Ибн сабийлга бунчалик эътибор берилишини уламоларимиз куйидагича шархлайдилар. Ислом динида бир неча сабабларга биноан, сафар килиш, юриш ва куришга таргиб килинган.
1. Ризк талаб килиш учун сафар килиш.
Куръони каримда:
«У(ер)нинг елкаларида юринг ва У Зот (Аллох)нинг ризкидан талаб килинг», дейилган.
Бошка бир оятда:
«Ва бошкалар ер юзида (жавлон) уриб юрурлар, Аллохнинг фазлини талаб килурлар», дейилган.
2. Илм, назар ва эътибор учун сафар килиш.
«Ер юзида юринглар ва назар солинглар», деган оятлар анчагина бор. Ислом уламоларининг илм талабида килган сафарлари инсоният тарихининг нодир сахифаларига айлангани хеч кимга сир эмас.
3. Аллохнинг йулида иш килиш учун сафар.
4. Ибодат сафари деб аталган хаж ва умра сафари.
Шунчалик ишларга Ислом узи амр килиб куйганидан кейин мазкур сафарлар окибатида нокулай холга тушиб коладиган «ибн сабийл»ларга алохида эътибор берилиши табиий.
Кадимдан мусулмон улкаларида мусофирларни эхтиром килишлари, уларга имкони борича иззат-икром курсатишлари бежиз эмас. Мусофирлар фойдаси учун курилган мусофирхоналар, такиялар, килинган вакфлар ва бошка хайрия ишлари хам бехуда эмас. Демак, дунё тарихида хеч ким, хеч кандай тузум мусофирларга мусулмонларчалик ахамият бермаган.
Сафари давомида ватанига ета олмай, йули тусилиб колган хар кандай одамга хам закот берилавермайди. Балки куйидаги шартлар мавжуд булиши лозим тутилади:
1. Узи турган жойидан ватанига етиб олишга маблаги булмаслиги. Агар ватанига етиб олгудек маблаги булса, унга закот пулидан бериб булмайди. Чунки ёрдамдан максад уни юртига етказиб куйишдир.
2. Сафари маъсият сафари булмаслиги керак. Одам улдириш, угрилик, харом тижорат, мусулмонларга зарар етказадиган ишлар учун сафарга чиккан одам «ибн сабийл» булиб колса, унга хеч нарса берилмайди. Чунки Ислом харом, гунох ишларга ёрдам беришни харом килган.
3. Уз юртида мол-мулки бор «ибн сабийл» карз олиш имконини топа олмаса. Яъни ундок одам олдин уйига етиб олиши учун карз олишга уриниши керак. Карз олишнинг йулини топа олмагандагина закотчиларга мурожаат килиши мумкин.
Бу шартларни узида мужассам килган «ибн сабийл»га касд килган жойига етиб олгунча етарли таом ва кийим хамда улов билан ёрдам берилади. Унинг ватанига етиб олиши учун зарур харажатларга закотдан пул ажратилади.
Бугунги кунда «ибн сабийл»ларнинг анчагина тури бор. Сафарга чикиб, ватанида мол-мулки булса хам, нокулай холга тушиб колганлар тез-тез учраб туради. Кочоклар ва мухожирлар хамма ерда мавжуд. Уз юртида мол-мулки булатуриб уруш туфайли, золимларнинг зулми туфайли «ибн сабийл»га айланганлар мусулмонлар ичида жуда хам куп. Шунингдек, уй-жойсиз, кучада колганлар хам йук эмас. Ушбу тоифаларнинг хаммасига закотнинг «ибн сабийл» улушидан ажратиш лозим.

Закот хакдорларга кандай булинади?

Закот туплашни ва унга кимлар хакдор эканини урганиб чикдик. Закот тупланди, хакдорлар аникланди. Энди уни булиш масаласи кандай булади?
Агар бугунги кунимиз эътибори билан оладиган булсак, хозир куллар йук. Аммо уларнинг урнига мусулмон асирлар куйилиши мумкин. Купгина жойларда закотчилар хам йук. Мол эгасининг узи ёки унинг вакили беради. Бу холда закотчи улуши хам тушиб колади.
Кадимда уламоларимиз закотни булиш масаласида «Бир тоифага берилса, буладими?», «Хамма тоифага бериш шартми?», «Булинганда хаммага тенг булинадими?» каби саволларга турлича жавоб берганлар. Бу ишлар хар бир замоннинг ва маконнинг шароитига караб ечилиши лозим булгани учун хам Куръон ва Суннатда асосий йуналишлари курсатиб куйилиб, тафсилотлари мусулмонларнинг уламоларига хавола этилган. Улар уз замонлари, маконлари шароитидан келиб чикиб, асосий коидаларга суянган холда жузъий масалаларни ечаверадилар.
Ушбу масалани тулик урганиб чиккан уламоларимиз хулоса тарикасида куйидагиларни айтадилар:
1. Агар закотга тушган мол куп булса, барча тоифадаги хакдорларга бериш керак.
Мавжуд хакдор тоифалардан бирортасини махрум килишга хеч кимнинг хаки йук.
2. Хамма тоифаларга тенг булиш хам вожиб эмас.
Бунда холатга каралади. Мисол учун бир юртда мингта факир, юзта карздор ва унта «ибн сабийл» булиши мумкин. Албатта, тушган закотни учга булиб уч тоифага берилмайди, эхтиёжга караб таксимланади.
3. Закотни баъзи тоифаларгагина бериш хам жоиз. Бу иш хам шароитга караб булади. Шу билан бирга, бир тоифага оид хакдорларнинг хаммасига бир хил микдорда мол бериш хам шарт эмас. Холат ва эхтиёжга караб турлича булиши мумкин. Албатта, бу хилда булишда хавои нафс амри эмас, шариат амри, адолат юзасидан караш йули устун туради.
4. Мискин ва фукаролар тоифаси хаммадан олдинда туради. Чунки закотнинг биринчи навбатдаги хакдорлари ушалар. Факир ва мискинларни куйиб бошка харажатларга закотдан тушган маблагни ишлатишга хеч кимнинг хаки йук.
5. Агар закот идораси, закотчилар булса, улар учун саккиздан бир улушдан ортик молни олиб булмайди.
6. Закот оз микдорда булса, бир тоифага ва ёки бир кишига берган маъкул. Чунки оз нарсани купчиликка таркатилганда закотдан кузланган максад хосил булмайди. Озга таркатилганда эса оз булса хам хосил булади.

Check Also

wsd4xD3Anx78ZV1kkfa2p-WUrb4vZcNE

Зафаробод туман хокимлиги иш юритувчиси 8000 доллар билан ушланди

Холат юзасидан тупланган хужжатлар Жиззах вилоят ИИБ хузуридаги Тергов бошкармасига топширилди. 2020 йилнинг 19 август …

Даре уз Янгиликлар – сӯнги Ӯзбекистон хабарлари