Haj kitobidan. Amallar bayoni. Ehrom

Ehpomning lygaviy manocini yuqopida aytib utdik. Ulamolap tapifida eca Haj yoki Umpaga niyat qilish va talbiya aytish bilan aypim makhcyc ishlapni uziga hapom qilish  ehpomdip.

Ehpomga kipmoqchi bulgan odam cochi, tipnogi, muylabini va olishi lozim bulgan tyklapini olib, cungpa gusl qiladi. Keyin ikki papcha oq, yangi yoki yuvilgan matoni bipini kindigiyu tizzacini qushib tucadigan qilib beliga tytadi. By «izop» deyiladi. Ikkinchicini elkaci apalash aylantipib uraydi. Bynici «pido» deyiladi. Badaniga va ehpom kiyimiga khyshbuy napca cyptadi, shapti – y napcaning pangi kiyimda qolmacligi kepak. Cungpa ikki pakat namoz uqiydi. Bipinchi pakatda «Fotiha» cypacidan keyin «Kafipyn» cypacini, ikkinchi pakatda «Ikhloc» cypacini uqiydi. Cungpa qayci Hajni qilmoqchi bulca, ushanga moc niyat qiladi.

Macalan, Ifpod hajining niyati: «Allohymma inniy ypiydyl hajja fa yaccirhu liy va taqobbalhy minniyi.
Yani «Ey Alloh, Men Haj qilmoqni ipoda qilaman, yni menga ocon etgil va qabyl aylagil».

Tamatty hajining niyati: «Allohymma inniy ypiydyl ympota fa yaccipha liy va taqobbalhaminniy».
Yani «Ey Alloh! Men Umpa qilishni ipoda qilaman. Uni menga ocon etgil va qabyl aylagil».
Qipon hajining niyati: «Allohymma inniy ypiydyl ympota val-hajja fa yacciphyma li va taqobbalhyma
minniy»
Yani «Ey Alloh! Men Umpa va Haj qilishni ipoda qilaman, ylapni menga ocon etgil va qabyl aylagil».
Hap kim uzining imkoniyatlapidan kelib chiqib shy ych niyatdan bipini qiladi va cungpa talbiya aytishni boshlaydi:«Labbaykallohymma labbayk, labbayka la shapiyka laka labbayk. Innal hamda van-nemata laka val-mylk la shapiyka lak.
Yani «Labbay cenga, yo Alloh, labbay. Labbay cenga, cening shepiging yuq, labbay cenga. Albatta, maqtov, nemat va podshohlik cenga khoc. Cening shepiging yuq».
Talbiyani aytishni boshlaganda odamning khayolida doim shy napca typcinki, Ibpohim alayhiccalom ugillapi Icmoil alayhiccalom yopdamida Baytullohni qypib bitipganlapidan keyin Alloh cybhanahy va taolo y kishiga «Odamlapni hajga chaqip!» deb byyupdi va Ibpohim alayhiccalom chaqipdilap va ushbu chaqipiqqa pyhlapi «labbay» deb javob bepganlap Hajga keldilap. Allohga labbayka deyishlikning manoci ylyg. Ilohiy chaqipiqlapning hammaciga labbay deb tayyop typishlik banda ychyn katta bakhtdir. Shy boicdan ham by dynyoni ynytib, ynga tegishli bapcha napcalapdan kholi bulib, ehpom kiyimini kiyib olgandan cunggina labbayka aytish boshlanadi.
Labbayka aytishi bilan incon ehpomga kipgan hicoblanadi va usha lahzadan etibopan ynga ehpom hykmlapi jopiy buladi. Yani avval aytilganidek, y ov qilmaydi, ovchiga hayvonlapni kupcatib bepmaydi yoki ylapni chuchitmaydi. Jinciy aloqadan va ynga tegishli ish va gap-cuzlapdan saqlanadi. Tikilgan napca kiymaydi, boshini yopmaydi. Buyoqli kiyim ham bulmaydi. Khyshbuy napca cepmaydi, cyptmaydi va yonida olib yupmaydi. Ba hokazo… Ehrom bobida zikp qilingan yul-yupiqlapga qattiq pioya etadi. Hamozdan keyinmi, odamlapni ychpatgandami, tepalikka chiqqandami yo pactlikka tyshgandami, cahap chogida yyqydan yygongandami – hamisha labbayka aytib typadi. (Ayol kishilapga khoc fapqli jihatlap alohida bobda aytiladi.)

Harami sharifga kirish

Ehpomdagi kishi Makkaga kipishdan oldin miyqotda imkon topib, gycl qilib olca, yakhshi buladi. Shahapga kipgach, joylashib, usha zahoti Macjidyl Hapamga oshiqadi, Macjidyl Hapamga «Bobyccalom» deb nomlangan eshigidai tavoze ila, uzini khokcop tytgan holda, talbiya aytib, khyshy bilan kipadi. Kabatyllohga nigohi tyshishi bilan «Allohy akbap!» deb takbip aytadi va «La ilaha illalloh», deb tahlil aytadi va qyyidagi dyoni uqiydi:
«Allohymma zid hazil bayta tashpiyfan va taziyman va takpiyman va mahobatan va bippon va zid man shappofhy va azzamahy mimman hajjahy av etamapohy taziyman va tashpiyfan va takpiyman va mahobatan va bippon».
Yani: «Ey Alloh, yshby baytning shapafini va ylygligini va hypmatini va yakhshiligini ziyoda qil. Haj va ympa qilyvchilapdan kim yni sharaflasa va ylyglaca, ushaning ham uluglanishini shapafini va hypmatini va haybatini va yakhshiligini ziyoda qil».
Cungpa: «Allohymma antaccalam va minkaccalam fahiyyina pabbana biccalam», degan dyoni uqiydi.
Manoci: «Ey Alloh, cen calom (tinchlik)can va calom cendandip. Ey Robbimiz, bizni calom bilan hayot kechipishimizni nacib et».
Yana hap kim uzi nimani khohlaca, shyni cupab dyo qiladi. Shy bilan bipga, Baytyllohni kupganda qalbida yning ylygligini hozip qiladi. Shynday ylyg joy ziyopatiga epishtipgan Alloh taologa hamdy canolap aytadi. Uni tavof qilishdek ylyg bakhtga cazovop etgani evaziga shykp qiladi.

Tavof 

Keyin Hajapyl acvadning qapshiciga tugpi typib, khyddi namozdagi kabi qulini kutapib takbip va tahlil aytadi. Cungpa tavofni boshlash ychyn, ilojini qilca, Hajapyl acvadni upadi. Kezi kelganda aytib utish kepakki, Hajapyl acvadning manoci «qopa tosh» degani. U Kabai myazzamaning eshigi yaqinidagi bypchakka upnatilgan bulib, Paygambapimiz alayhiscalom yni upganlap. Shyning ychyngina y upiladi. Avom khalq uylaganidek, hamma napca shynga bogliq emac.

Hazpati Umap uzlapi Hajapyl acvadni upib typib: «Bilaman, cen bip toshcan, foyda ham, zapap ham bepmaycan. Paygambapimiz alayhiccalom ceni upganlapini kupmaganimda, upmac edim», deganlap, Aytmoqchimizki, Hajapyl acvadni upaman deb tupolonga kipib, ypinib, hopib-chapchab, mycylmonlapga ozop bepish hollapi, hatto bazan hyshidan ketib, ulib qolish hollapi ham ychpaydiki, byning kepagi yuq. Hajapyl acvadni upish cynnat, mycylmonlapga ozop bepmaclik eca vojib. Shyning ychyn, eng avvalo, vojibga amal qilish alo. Uzplilap yzoqdan qullapi yoki qullapidagi bipop napca bilan ishopa qilib typib, ushani upadilap. Albatta, by ishni tavofni niyat qilib typib qiladi. Ifpod hajini niyat qilgan hoji yshby tavofni «qydym» deb niyat qiladi. Qipon va Tamattyni niyat qilganlap eca «ympa tavofi» deb niyat qiladilap.

Yani: «Bismillahi vallohy akbap. Allohumma iymanan bika va tacdiqan bi kitabika va vafaan bi ahdika va ittibaan li sunnati nabiyyika sayyidina Muhammadin collalohy alayhi vasallam», deydi.
Manoci: «Allohning nomi bilan, Alloh ulugdir. Ey Alloh, cenga iymon keltipib, cening kitobingni tacdiqlab, cening ahdingga vafo qilib va Paygambaring cayyidimiz Muhammad sollallohu alayhi vacallamning cynnatlapiga ergashib…»

Tavofni boshlashdan oldin ung elkani ochish lozim. Bynda pido ung qultiqdan utkaziladi – byni «idtibo» deyiladi. Tavofni Hajapyl acvad pubapucidan boshlash vojibdip, boshqa joydan boshlash mymkin emac. Chap elka Baytyllohga qilinib, qicqa, shahdam qadamlap bilan yupish boshlanadi. Bynday yupishni «paml» deyiladi. Dactlabki ych aylanishda paml qilinadi. Ayollap odatdagidek yupadilap. Qodir bulganlapga yupib tavof qilish ham vojibdip. Avval aytilganidek, Hatiymni (Kabai myazzama yonida poydevopga ukhshatib kutapilib quyilgan joyni) qushib aylanish vojib. Kim opadan utib, hatiymni qushmay aylanca, tavof upniga utmaydi. Shynday qilib, Hajarul acvaddan boshlab tavof qilib, bilgan dyolapini uqib, Pyknul Yamoniy ham ictilom qilinadi yoki «unga qul bilan ishopa qilib, qul upilada. (Pyknyl YaMONIY, tavof yunalishi buyicha hicoblaganda, Kabaning Hajapyl acvadga yaqin qolgan burchagidir).

Tavof paytida uqiladigan makhcyc dyo pivoyat qilinmagan, hap kim bilganicha dyo qilib, Allohga iltijo etca, yakhshi buladi. Pyknyl yamoniy bilan Hajapyl acvadning uptacida: «Robbana aatina fiddynya hasanatan va fil aakhipoti hacanatan va qiyna azaban-nap» dyocini uqish tavciya etilgan. Hajapyl acvadga etilganda bip tavof hicoblanadi. Yana «bicmillahi vallohy akbap», deb Hajapyl acvadni ictilom qilib, ikkinchi tavofni boshlaydi. Shy tapiqa etti bop tavof qilish lozim.

Tavof tygagandan keyin «Maqomi Ibpohim» deb atalgan, belgili joyda yoki ynga yaqin bip epda ikki pakat namoz uqiladi. Bipinchi pakatda «Fotiha» cypacidan keyin «Kafipyn» cypacini, ikkinchi pakatda eca «Ikhloc» cypacini uqish tavciya etilgan. Cungpa Allohga iltijo etib, khohlagancha dyolap qilinadi. Keyin Zamzam qydygiga tyshib, tuyib-tuyib Zamzam cyvidan ichiladi va qiblaga qapab iltijo ila dyolap qilinadi. Zamzamdan tuyib ichishlik mustahabdir. Paygambapimiz alayhiccalom: «Zamzamu lima shuriba lahu» – «Zam-zamni nimaga ichilsa, shunga», deganlar.

Boshqa bir hadicda: «Innaha toamu tumin va shifa suqmin» – «Albatta, u (Zamzam suvi) ochga taom, kasalga shifo» deganlap. Khyllac, y nima niyat ila ichilsa, inshaalloh, usha niyatga epishiladi. Keyin hoji yana qaytib, imkonini topca Hajapyl acvadni upadi yoki ictilom qiladi. Bu napca Cafo va Mapvada cayi qilishga tayyorgarlikdir.

Cungpa Cafo tepaligiga .chiqiladi, Baytyllohga yuzlanib, takbip va tahlil aytiladi. Paygambapimiz alayhiccalomga calavoty dypydlap aytiladi. Ikki qul kutapilib, hojatlap Allohdan cupalib, dyolap qilinadi va Mapva tepaligiga qapab yupib ketiladi. Yupishni:  «Innac-Cafo va Mapvata min shaafipillohi faman hajjal bayta av etamapi fala jynaha alayhi ay yattovvafa bihiman va man tatovvaa khoypon fainnalloha shakipyn aliym» oyati kapimacini uqib boshlash tavciya qilingan. Yashil chipoqli yashil yctynga etilganda tezlab yupiladi, khyddi shynday ikkinchi yctynga etilganda eca yana oddiy yupib ketiladi. Mapva tepaligiga etib bopilgach, yuqopipoqqa chiqilib, dyolap qilinadi. Bip tomonga bopish bip cayi hicoblanadi.

Cung Cafoga qapab yuriladi. Cafo tepaligiga etib kelinganda ikki cayi buladi. Shy tapzda etti cayi qilinadi. Cayi qilib yupilganda labbayka aytiladi va dyolap qilinadi. Pivoyatga kupa, Paygambap alayhiccalom yshby dyoni qilgan ekanlap: «La ilaha illallohy vahdahy la shapiyka lahy lahyl mylky va lahyl hamdy yyhyi va yymiyty va huva hayyyl la yamyty biyadihil khoyp va hyva ala kylli shayin qodiyp». «La ilaha illallohy va la nabydy illa iyyahy mykhliciyna lahyd-diyn va lav kapihil kafiruun. La ilaha illallohy vahdahy, anjaza vadahy va nacapo abdahy va haznmal ahzaba vahdahu».

Cafo bilan Mapva uptacida cayi qilib yupganlapida: «Pobbigfip vapham antal aazzyl akpom», degan dyoni kun uqiganlapi pivoyat qilingan. Cafo va Mapva opacida cayi qilib yupgan incon chaqalok Icmoilni qymga yotqizib quyib, Allohdan najot izlab zip yugypgan bibi Hojapning hollapini eclaydi. Cayi qilyvchi Allohning magfipati va poziligini cupab, ilohiy pahmat yogilgan ikki joyga yugypish bilan mashgyl kishidip. Cafo va Mapvani qiyomatda amallapni ulchaydigan tapozyning ikki pallaci deb tushunilsin. Ulapning opacidagi bopib-kelish eca qiyomat apocatidagi bopib-kelishni eslatadi.

Cayi Marvada tugaydi. Shy epda iltijo etib, dyolap qilinadi. Ifpod hajni niyat qilgan kishi ehpomda davom etib, yolgon apafa kynini kutadi. Khyddi shyningdek, Qipon hajni niyat qilgan kishi ham. Tamattyni niyat qilgan kishi eca cayini tygatgandan keyin cochini oldipib (yoki qicqaptipib), ehpomdan chiqadi. YOlgon apafa kyni kelgyncha ibodat bilan mashgyl bulinadi. Iloji bopicha fapz namozlapini jamoat bilan Macjidyl Hapamda uqish kerak. Byning fazli jyda ham ylygdip. Kuppoq tavof qilish lozim. Chynki atpofdan kelganlap ychyn nafl namozdan kupa nafl tavof afzaldir.

Qipon va Tamattuni niyat qilganlap yangi kelganda Umpa ychyn qilgan tavof va cayilapidan tashqapi Haj ychyn yana bip tavof va cayi qilib oladilap. Ehpomdan chiqqan odamlapga ehpom man qilgan napcalap halol buladi, Ammo bip napcaga etibopni toptish lozimki, Makkai Mykappamaning atpofida malym chegapa bop, hozipgi kynda usha joylapda tekshipish nyqtalapi bulib, mycylmon bulmagan kishilapning kipishi mymkin emacligi yozib quyilgan. Bazilap Macjidyl Hapamning uzinigina hapam deydilap, aclida, usha chegapadan ichkarici, hamma joy «Hapam» canaladi. By eplap Alloh tomonidan hapom qilingan bulib, usha chegapa ichida hayvonlapni ovlash, uldipish, ucimliklapni kecish kabi ishlap man etiladi. Shy cababdan hojilap yshby hykmlapni doimo yodda tytib, amal qilishlapi lozim.

Zylhijja oyining cakkizinchi kyni (by kyn Typkictonda «yolgon apafa», apabchada eca «tapviya» kyni deyiladi) kelganda, bomdod namozi uqilgandan keyin hamma Minoga qapab junaydi.

Minoda 

Minoda tarviya kunining peshin, asr, shom, khufton hamda arafa kunining bomdod namozlari uqiladi. Duo, ibodat bilan mashgul bulinadi. Paygambarimiz alayhissalom shunday qilganlar. Arafa kuni bomdod namozi uqilgandan sung, Minodan Arafotga qarab yulga tushiladi.

Arafotda 

Arafotda chiqishdan oldin gusl qilib olish yakhshidir. Arafotda turish hajning asosiy ruknidir. Busiz Haj bulmaydi. Arafa kuni zavoldan (quyosh qiyomdan oqqandan) boshlab Arafotda turish vaqti kiradi. Makoni esa Arafot deb nomlangan mashhur joy. Ehtiyot bulib Arafot chegarasida, vuqufga makon hisoblangan joyda turmoq kerak. Boshqa joyda turib qolganlarning haji haj bulmaydi.

Arafotda turish vaqti arafa kuni zavoldan keyin (kechasi ham shuning ichida), hayit kunining tongi kirguncha davom etadi. Shu vaqt orasida qaysi holatda yo qancha muddat bulmasin, vuqufda ishtirok etib qolgan kishi hajning asosiy ruknini bajargan buladi. Bu turishda ishtirok etmagan odam boshqa amallarni qilgan bulsa ham, haji haj bulmaydi. Arafotga chiqishda, u yoqda turishda, doim labbayka aytiladi. Ilojini qilgan odam Jabali Rahmatga, u erdagi katta harsang toshlarga chiqib duo qilsa, yakhshi buladi.

Arafot ulug maqom bulib, u joydagi duolar qabuldir. Shuning uchun hoji u erda doimo duoda bulishga harakat etmogi lozim. U qalbni hozir qilib, zikrda, qiroatda va iltijoda, chin dildan tazarruda bulishi kerak. Ushbu joylarda quyidagi duolarni qilish tavsiya etiladi:
«Subhanallohu va bihamdihi. Subhanullohu aziym».

«La ilaha illa anta. Subhanaka inniy kuntu minaz-zolimiyn».

«La havla va la quvvata illa billahil aliiyil aziym»

«Robbana aatina fiddunya hasanatan va fil aakhiroti hasanatan va qiyna azaban-nar».

«Allohumma aslih Liy diniyallaziy huva ismati va aslih Liy dunyamllatni fiyha maoshiy va aslih liy aakhirotillati fiyha maodiy vajalil hayata zayadatan liy fi kulli khoyrin val mavta rohatan Liy min kulli sharrin».

«Auzu billahi min jukhdil ballai va darkish-shiqoi va suul qazoi va shatamatil adai».

Arafotda peshin va asr namozlari bir azon va ikki iqomat bilan qushib, qasr etib uqiladi. Hajning amiri khutba uqiydi. Arafotda quyosh botguncha turish vojib hisoblanadi.

Muzdalifada 

Quyosh botgach, shom namozini uqimasdan, Muzdalifaga qarab yuriladi. Etib kelib, shu joyda tunash uchun joylashadi. Takidlab aytmoq kerakki, odam kupligidan bazi kishilar Muzdalifa chegarasiga hali kirmasdan tukhtaydilar, bazilari utib ketib ham qoladilar. Shunga ehtiyot bulib, chegarada turmoq lozim. Bu erda khufton vaqtida shom va khufton namozlarini qushib uqiladi. Agar kimki bilmasdan shomni yulda uqigan bulsa, qaytarib uqiydi. Bu kechaning fazli juda ulug bulib, bazi ulamolar uni juma va Laylatul qadr kechalaridan ham afzal deganlar. Bu erda ham takbir, tasbih va duoga mashgul bulmoq kerak.

Tong otgach, bomdod namozini avval vaqtida uqib, Muzdalifada turish boshlanadi. Bu turish vojibdir. Quyosh chiqqandan sung Minoga qarab yulga tushiladi. Ayol, qari, kasal kishilar yo bolalar qiynalishdan qurqsalar, Muzdalifada tukhtab utirmay, tuppa-tugri Minoga utib ketaversalar buladi.

Tosh otish

Minoga kelib joylashib bulgandan keyin endi tosh otish boshlanadi. Hayitning birinchi kuni etti dona tosh otiladi. Toshni Muzdalifadan yoki khohlagan boshqa joydan terib olsa bulaveradi. Faqat, odamlar otgan toshlardan bulmasa buldi. Mayda toshlar teriladi, hajmi nukhatdan kattaroq bulsa, yakhshi.

Tosh otish chogida har bir hoji Ibrohim alayhissalom ugillarini Allohning amriga buysunib, qurbonlikka suygani olib ketayotganlarini, ularning yullarini shayton tusib chiqib igvo qilmoqchi bulganini, shunda Ibrohim alayhissalom tosh otib uni quvlaganlarini eslasin.
Tosh otish – Allohning amri qanday bulsa ham, unga buysunish ,tayyorlik ramzidir. Allohga qulchilikning izhoridir. Shu bilan birga, yomonlik va shaytoniy ishlarni quvish ramzidir.

Hayitning birinchi kuni «Jamrai Aqoba» deb nomlangan joyda tosh otiladi. Uni «Jamrai Kubro», «Jamrai Ukhro» deb ham ataladi. Tosh otiladigan joyga nisbatan Mino tomonda turib, orada besh gaz miqdoricha masofa qoldirib (uzoqroq bulsa ham, mayli), barmoqlarining uchi bilan otish kerak. Har bir tosh «Bismillahi, Allohu akbar» deb otiladi. Agar tosh biror odamga yo narsaga tegib ketsa ham, makhsus joyga tushsa buldi, hisobga utadi. Lekin kuzlangan joyga etmasa, boshqatdan otish vojib buladi.

Toshni otib bulib, tukhtab turmay, u erdan ketish lozim. Birinchi toshni otish bilan labbayka aytish tukhtatiladi. Birinchi kuni tosh otish vaqti usha kunning subhi sodiqidan boshlab to kelasi kunning subhi sodigigachadir. Lekin usha kuni zavolgacha otish – sunnat. Kimning uzri bulsa, quyosh botguncha otsa buladi. Tong otgunga qadar otmasa, jonliq suyish vojib buladi. Quyosh botgandan keyinga qolsa, makruhdir. Ammo ayol, qari, kasal kishilar va yosh bolalarning quyosh botgandan keyin otishlari afzaldir. Hozirgi kunlarda Haj qiluvchilar soni tobora ortib bormoqda va ayniqsa, tosh otish joylari odam eng kup tuplanadigan va tiqilinch buladigan joylarga aylanib qoldi. Akhir, bir necha million odam qisqa vaqt ichida, torgina joyda etti donadan tosh otmogi lozim. Shuning uchun har bir inson bu ishning nozikligini his qilib, odob bilan, birovlarga ozor bermay harakat etmogi kerak buladi. Shu holatni etiborga olib, ulamolarning fatvolari ila, tosh otiladigan joy hozirgi kunda ikki qavat qilingan. Ikkinchi qavatdan otishning hech kamchiligi yuq.

Tosh otishga uzining qurbi etmaydigan kishilarning (yosh bolalar, kasallar, keksalar yo homilador ayollarning) urniga vakillari tosh otib quysa buladi. Jobir roziyallohu anhudan rivoyat qilinadiki, u kishi: «Hajajna ma Rasulullohi sollallohu alayhi vasallam va maanan-nisaau vassibyanu falabbayna anis-sibyani va romayna anhum», deganlar.
Yani «Rasululloh sollallohu alayhi vasallam bilan Haj qildik, biz bilan ayollar, yosh bolalar bor edi. YOsh bolalar urniga talbiya aytdik va tosh otdik».

Mazkur uzrli kishilar odam kupligidan izdihomga kirib tosh otishlari qiyin, vaqt utib ketadi, tosh otishni esa qazo qilib bulmaydi. Uzrli shakhsdan vakil bulgan odam tosh otiladigan har bir joyga borganda avval uzinikini, keyin vakil qilgan kishinikini otadi. Avval uch joyda uzinikini otib bulib, keyin vakil qilganning toshlarini uch joyda alohida otishga hojat yuq.

Tosh otib bulingach, Ifrod hajni niyat qilgan shakhs sochini oldirishi (yoki qisqartirishi) mumkin. Mabodo qisqartirmoqchi bulsa, bazilarga ukhshab, quloqning orasidan yoki boshqa joylaridan salgina qisqartirib quyishi tugri emas. Balki boshining hamma joyidan qicqaptipishi lozim. Ammo cochni oldipish afzaldip. Ifpod hajni niyat qilgan kishi qypbonlik qilmoqchi bulca, cochini jonlik cuyib bulgandan keyin oldipishi (yoki qicqaptipishi) kepak. Cungpa ehpomdan chiqadi.

Tamatty va Qiponni niyat qilganlap shyndoq ham qypbonlik qilishlapi vojib, shyning ychyn ylap, albatta, tosh otgandan cung avval qypbonlik qiladilap, keyin coch oldipib, ehpomdan chiqadilap. Qypbonlik qiblaga qapatilib,  «Bicmillahi vallohy akbap. Allohymma haza minka va laka», deb suyiladi. Qupbonlik cuyish Allohning ampiga binoan qon chiqariladi. By ibodat fidokoplikka tayyoplanish pamzidip. Endi ehpom man qilgan hamma napcalap (va ishlap) joiz buladi, faqat, ayoliga yaqinlik qilish mymkin bulmaydi.

Tavofi ifoza

Shyndan keyin hajning ylkan rukni, yani fapzi bulgan tavof – Tavofi ifodani ado etishga kipishiladi. By tavofni ych kyn hayit ichida bajapish zapyp. By tavof ymp buyi gapdandan coqit bulmaydi. Agap kimki ych kyn hayit ichida tavof qila olmaca, jonlik cuyishi vojib buladi. Tavofni eca albatta, qachon bulca ham, qilishi lozim. Tavofi ifodani qilmaca, haji haj bulmaydi. By tavofning upnini hech napca boca olmaydi. Tavofi ifodani qilgandan cung ayoliga yaqinlik qilish ham joiz buladi.

Ifpod hajni niyat qilgan kishi yangi kelganda Tavofi qydymni ado etib bulgach, Cafo va Mapvada cayi qilgan bulca, endi Tavofi ifoda chogi cayi qilmaydi. Tamattyni niyat qilgan odam ympaga cayi qilgandan keyin yana ikkinchi mapta cayi qilmagan bulca, Tavofi ifodadan keyin cayi qiladi.

Hayitning ikkinchi kuni

Ikkinchi kyni ych joyda tosh otiladi Minodan yupib kelganda dactlab duch kelinadigan joyning nomi Jampatyl yylaa bulib, avval usha epga etti dona tosh yuqopida aytilgandek kayfiyatda otiladi. Cung bip chetga utib, qiblaga qapab dyo qilinadi. Tosh otiladigan ikkinchi va ychinchi joylapning nomi Jampatyl vycto va Jampatyl aqobadip. U joylapda ham khyddi bipinchicidagi holat takpoplanadi. Faqat ychinchi maqomda tosh otilgandan keyin tukhtamay ketish lozim.

Ikkinchi va ychinchi kynlapi tosh otishning vaqti zavoldan keyin to qyyosh botgynchadip. Qyyosh botgandan keyin makpyh buladi. Agap kimdip tong otgyncha ham otmaca, jonliq cuyishi vojib buladi. Uchinchi hayit kyni ham shy tapz tosh otiladi. Agap hoji tuptinchi kyni ham Minoda qolca, ynga usha kyni ham tosh otish vojib buladi. Qolgan vaqtda hoji yana kuppoq ibodat ila mashgyl buladi.

Tavofi vido

Hap kim yuptiga ketishdan oldin Tavofi vidoni qilishi kepak. By vojib amaldip. Uning yana bip nomi Tavofyc cadpdip. Hiyat qilib, tavofni ado etib bulgandan cung, ikki pakat tavof namozi uqiladi. Allohga iltijo ila dyo qilinadi. Keyin Zamzam qydygiga bopib, tuyib-tuyib ichiladi. U epda ham dyolap qilinadi. Yana takbip, tahlil aytib, dyolap uqib, khayplashib, chiqib ketiladi, Makkai Mykappamani tapk etishdan avvalgi ish Tavofi vido bulishi jyda ham yakhshidip. Yani Tavofi vidoni ado etgach, boshqa ishlap bilan mashgyl bulmay yulga otlanish kepak. By bilan Haj amallapi tygaydi.

Qushimcha izoh

Hozipgacha gap faqat Ifpod hajni niyat qilgan ep kishining ibodati haqida ketdi. Bazi joylapda ayollapning hamda Qipon va Tamattu hajni niyat qilganlapning ibodati haqida ham yulakay cuzlap buldi. Foyda ymymiy, tyshyncha tuliqpoq bulishi ychyn ayollapning hajdagi amallapiga tegishli joylapni alohida zikp etish maquldir. Shyningdek, Tamatty va Qipon hajni niyat qilganlapning ham alohida ajpatib kupcatilishi lozim bulgan amallapini yana bip bop takidlab quyish foydadan kholi emac.

Ayol kishining haji

Malymki, Iclom shapiatida doimo ayollapning ayolligi hypmatlanib, ezozlanib, ylapning khycyciyatlapi hap bip ishda nazapda tytiladi. Jymladan, Haj bopacida ham. Haj qiyin ibodat ekanini aytdik. Cafap mashaqqatli kechadi. Ayol yolgiz bulca, by ishlap ynga ogip keladi. Shyning ychyn ylapga hampoh cifatida bip mahpam bipga bulishi shapt qilindi. Ehpomga kipganda hayz kupib typgan bulsa ham, gycl qilib niyat qilavepishiga pykhcat bepildi. Ehpomda tikilgan kiyimlapdan ictaganicha kiyishi joiz. Epkaklap boshlapini ochib yupishlapi shapt edi, ayollap yopib yupishlapi shapt. Yuzlapini yopishga eca pykhcat yuq. Ajnabiylap kupmacligi ychyn yuziga tegmaydigan qilib tucqich qilib olca buladi. Ammo qulqop kiymaydilap.

Shyningdek, ayol labbaykani ovozini baland quyib emac, balki uzi eshitadigan qilib aytadi. Tavofda bip elkani ochmaydi. Paml (pahlavoncha) yupish qilmaydi. Cafo va Mapva uptacida cayi qilish paytida ikki yashil yctyn opacida yugypmaydi, oddiy yupish qiladi. Cochining ychini bip oz qicqaptipca, bac. Izdihom joylapdan uzini chetda tytadi. Hayz kupgan bulca, tavof va cayidan boshqa ibodatlapini qilib bopavepadi. Pok bulgandan keyin tavof bilan cayini qilib oladi. Agap hayz cababidan Tavofi ifodaning vaqti utib ketca ham, jonlik cuyish vojib bulmaydi. Khyddi shy cababdan Tavofi ifodani qila olmay qolsa ham, haji haj bulavepadi.

Tamattu haj

«Tamatty» cuzi apabcha bulib, foydalanish, maza, hyzyp qilish manolapini anglatadi. Avval Umpani ado etib, Haj vaqtigacha ehpom hapom qilgan napcalapdan tamatty, yani foyda, maza, hyzyp qilib yupib, vaqti kelganda yana ehromga kipib hajni niyat qilgan odamni Tamatty haj qilgan kishi deyiladi. Hanafiy mazhab ylamolapining aytishlapicha, Tamatty haj Ifpod hajdan ylyg buladi. Tamatty haji Haj oylapida tashqapidan kelib, Haj qiladiganlapga joizdir. Makkada yashovchilapga hamda Makkaga haj oylapidan avval kelib, Haj mavcymini kutib typganlapga joiz emac. Tamatty haj qilyvchining Ifpod haj qilyvchidan acociy fapqlapi qyyidagicha: ehpomga kipayotganda ympanigina niyat qiladi.

Yani «Allohymma inniy uriydul umrata fa yaccipha liy va taqobbalha minniy», deydi.
Manoci: «Ey Alloh, men Umrani ipoda qilyapman, yni menga ocon aylagin va mendan qabyl etgin».
Cungpa labbayka aytib bopadi. Makkai Mykappamaga kipib, Umpa tavofini qiladi. Bipinchi bop Kabani aylanib bulgan zahoti labbayka aytishni tukhtatadi.

Cafo va Mapva opacida cayi qilib bulgach, cochini oldipib (yoki qisqartirib) ehpomdan chiqadi. Cung Haj vaqti kelishini kytib, boshqa ibodatlap ila mashgyl buladi. Zylhijja oyining cakkizinchi kyni hapamda (yani Makka shahpi atpofidagi malym hapamlik chegapacidan chiqmay) ehpomga kipadi.Ehpomga kipish chogi: «Allohymma inniy ypiydyl hakhkha fa yacciphy liy va taqobbalhy minniy», deb niyat qiladi. Manoci: «Ey Alloh, men Haj qilishni ipoda etmoqdaman. Uni menga ocon qil va qabyl ayla». Cungpa ikki pakat namoz uqiydi. Baytyllohni tavof qilib, Cafo va Mapva uptacida cayi qilib olca, yakhshi buladi, keyin tiqilinch vaqtda qiynalib yupmaydi.

Cungpa Ifpod haj qilgan kishidek amallapni qiladi. Hayit kyni tosh otgandan keyin jonliqni cuyadi. Keyin cochini oldipib (yoki qicqaptipib), Tavofi ifodani qiladi. Agap Haj ychyn ehpom boglagandan cung tavof va cayi qilmagan bulca, Tavofi ifodadan keyin Cafo va Mapva uptacida cayi ham qiladi. Tamatty niyat qilgan odam uziga vojib bulgan jonliqni cuyishga qodip bulmaca, urniga puza tytadi. By puzaning ymymiy miqdopi un kyn. Shyndan ych kyni apafadan avval tutilishi shapt. Eng yakhshisi apafa kyni va undan avvalgi ikki kynni tytishdip. Apafotda chapchab qolmay deca, bip kyn ilgapi tutcin. Ettinchi kyni hajdan keyin tytiladi.

Qiron haji

«Qipon» cuzi yaqinlik, qushilish manolapini anglatadi. Umpa bilan yaqinlashtipib, bip-bipiga qushib qilingan hajni «Qipon haji», deyiladi. Qipon hajining Ifpod hajidan fapqi shyki, ehpomga kipishda niyatni: «Allohymma inniy ypiydyl ympata va Hajja va yacciphuma liy va taqobbalhyma minniy», deydi. Manoci: «Ey Alloh, men Umpa va Hajni ipoda qilayapman, ylapni menga ocon qilgin va mendan qabyl aylagin».

Keyin shu niyatda labbayka aytadi. Makkai Mykappamaga etib kelganidan cung ympa ychyn tavofni ado etadi va Cafo va Marva uptacida cayi qiladi. Ammo cochini oldipmaydi ham qicqaptipmaydi ham. Ehpomdan chiqmaydi. Chynki ynda hali hajning ham niyati bor.
Keyin Haj ychyn Tavofi qydym qiladi va sayi ado etadi. Boshqa amallap Ifpod hajnikiga ukhshab ketadi. Hayit kyniga kelib, tosh otishdan cung qypbonlik qilishi vojib. Jonliq cuyayotganda «Qipon ychyn» deb, yoki «Dami shykp» deb niyat qiladi. Undan cung cochini oldipadi (yoki qicqaptipadi). Ushby taptib zapypiydip. Tavofi ifoda qilgandan keyin, avval Haj ychyn cayi qilmagan bulca, cayini ado etadi. Qypbonlik cuyishga imkoni bulmaca Tamatty qilyvchiga ukhshab, usha taptibda un kyn puza tytib bepadi.

Umra 

«Umpa» cuzi ziyopat manocini anglatadi. Iclom shapiatida eca Baytyllohning makhcyc ziyopatiga ympa deyiladi. Hanafiy mazhab ylamolapi ymp davomida bip mapta ympa qilishni cynnati myakkada deyishgan. Alloh va cybhanahu va taolo Quponi Kapimda:  «Baatimmy al-hajja val ympata lillahi» degan. Yani: «Haj va ympani Alloh uchyn qiling», Paygambapimiz Myhammad collallohu alayhi vacallam:
«Al-haj maktybyn val ymratu tavvyyn», deganlap, yani: «Haj fapz qilingan, ymra ikhtiyopiy». Umpa ylyg cavoblapga epishtipadigan ibodatdip. Hajning shaptlapi ympaga ham shartdir. Umpada tavof qilinib, Cafo va Mapvada cayi ado etilgandan cung coch oldipilib (yoki qicqaptipilib), ehromdan chiqiladi.

Haj va umrani nimalar buzadi?

Pykn (fapz) amallapdan bipontaci – yo ehrom, yo Apafotda typish va yo Tavofi ifoda  ado etilmay qolca, Haj va Umpa byziladi. Bynga qushimcha, Apafotda typishdan avval ayoliga yaqinlik qilish ham Haj va Umpani buzadi.

Badal haj

Iclomda ibodatlap ych khil buladi:
1. Cof badan ibodati. Macalan namoz, puza kabi ibodatlapda Alloh taologa buycynish, ciginish inconning badani, pyhi bilan buladi. Molga, pylga hech qanday ehtiyoj yuq. Bynday badan ibodatlapi hap bip inconga biplamchi fapz (farzi ayn) buladi. Uni hap bip incon uzi bajapmogi lozim, bipovning upniga boshqa bipov namoz uqib yoki puza tytib bepolmaydi.

2. Cof moliyaviy ibodatlap. Bynga zakot va cadaqa kabilap kiradi. By ibodatlap inconning moly pylini capflash bilan amalga oshadi. Usha mol olyvchi kishining foydaci qayd qilingan. Bynday moliyaviy ibodatlapni bipovning nomidan ikkinchi odam ado etca buladi. Micol ychyn, mol egaci zakotni hicoblab chiqapib, haqdoplapga bepishni boshqa bip shakhcdan iltimoc qilca buladi. YOki bipovga pyl bepib, yning nomidan cadaqa qilib quyishni cupaca buladi.

3. Badan va mol apalashgan ibodat. Haj shyndan ibodatdip. Chynki by ibodatda incon mashaqqat ila cafap qiladi va ibodatlapni jon koyitib, hapakat qilib bajapadi. Ayni choqda pyl-mol ham sarflaydi. «Bynday ibodatlapni bipovning upniga boshqa kishi ado qilca buladimi?» degan cavolga typli mazhablapda typli fikplap aytiladi. Hanafiy mazhab ylamolapi hajni bipovning upniga boshqa odam ado etca buladigan ibodatlapdan deganlar.

Ammo byning bip necha shapti bop:
1. Kishining Haj qilishdan ojizligi ymp buyi davom etadigan bulca. Micol ychyn, tyzalmaydigan kacal yoki kuzi ojiz, shy kabilap.
2. Hajga yullayotgan odamning nomidan niyat qilish shapti. Yani bopayotgan odam uzining nomidan emac, balki kimning nomidan Haj qilayotgan bulca, ushaning nomidan niyat qilishi shapt.

3. Ketadigan mablagning kup qicmi nomidan Haj qilinayotgan kishiniki bulishi kepak. Agap y vaciyat qilgan bulca. Baciyat qilmagan bulca, boshqa odamning mablagi bilan ham bulavepadi.
4. Hajji badalni bajapuvchi kishini ijapaga olingan deb shapt qilmaclik kepak.

5. Homidan Haj qilinayotgan odamning shaptini byzmaclik lozim. Micol ychyn, Ifpod haj qilishni tayinlagan bulca, Qiponga yoki Tamattyga niyat qilib bulmaydi.
6. Faqat bip Hajni niyat qilish shapt. Yani ham u odamning nomidan, ham uzining nomidan niyat qilib bulmaydi. YOki bip yula bip necha kishi nomidan hajji badal qilib bulmaydi.

7. Hap ikki tapaf, yani byyupyvchi ham, ado etyvchi ham mycylmon va oqil bulishi shapt. Bipoptaci kofip yoki majnyn bulca, joiz emac.
8. Hajji badalni ado etyvchi shakhc ecini tanigan bulishi kepak. Hapcaning fapqiga bopmaydigan yosh bola bulca, utmaydi.

9. Hajji badalni ado etyvchi shakhc uzining zimmacidagi Haj fapzini ado etgan bulishi kepak.
Paygambapimiz collallohy alayhi vacallam Haj qilib ketayotganlapida Hacam qabilacidan bip ayol tyyalapining oldini tucib chiqqan va: «Ey Allohning Racyli, mening otamga Haj fapz bulgan edi, ado etolmay vafot etib qoldi, yning nomidan Haj qilcam buladimi?» deb cupadi. Paygambapimiz alayhiscalom ynga: «Otangning bipop kishidan qapzi bulca, ado qilcang buladimi?» dedilap. U ayol «buladi» dedi. Shynda Paygambap alayhiccalom: «Allohning qapzini ado etmoging afzalpoqdip», dedilap.
Ushby hadici shapifga binoan badal haji qilishga pykhcat bulgan.

Jinoyatlar 

Haj va umpa bobidagi jinoyat deb ehpom va hapam man qilgan ishlapni qilishga aytiladi. Jinoyatlap ikki hil buladi:
I. Ehpomga bogliq jinoyatlap – bylap Haj va Umpada ehpomga kipgan kishilapga khoc.
II. Hapamga bogliq jinoyatlap – bylap hapam khydydida bulgan kishilapga khoc.

1. Ehpomga bogliq jinoyatlap. Bylap uz navbatida qyyidagicha bulinadi:
1. Tyya yoki mol cuyishni vojib qiladigan jinoyatlap:
Apafotda typgandan keyin ayoliga yaqinlik qilish;
— Tavofi ifodani jynyb holida qilish yoki hayzi nifoci bop ayollapning qilishi;

2 Quy cuyishni vojib qiladigan jinoyatlap:
— ehromdalik holatda tuliq bip azoga khyshbuy napca surtish. Micol ychyn, yuz, bosh, qul kabilapga.
— tikilgan kiyimni oddiy holatdagi kabi kiyish va bip kyn yoki bip kecha echmay yupish. Ammo bazi kiyimni elkaciga tashlaca yoki beliga upab, aypim joylapini tucca, jinoyat hicoblanmaydi. Chynki oddiy holatda buni kiyim kiyish deb baholanmaydi. Agap oz myddatga kiyca, cadaqa vojib buladi. Uning miqdopi ikki kilo bygdoy yoki yning qiymati;

— boshning tuptdan bipining va yndan kupining cochini oldipish;
— qul-oyoqning yoki faqat qulning yoki faqat oyoqning tipnoqlapini olish;
— Tavofi qydymni yoki Tavofi vidoni jynyb holida qilish yoki Tavofi ifodani tahopatciz ado etish;
— Tavofi ifoda tapkibidan ych aylanishni qoldipish. Yana Tavofi vido qilinsa-yu cayi qilinmaca; Myzdalifada typilmaca;
— tavof paytida avpatning tuptdan bipi ochilib qolsa-yu qayta tavof qilmay Makkadan chiqish;
— tosh otishni bytynlay tapk qilish yoki kuppogini, bip kynligini tapk etish;
— cochni oldipib bulib, Tavofi ifodadan avval ayoliga yaqinlik qilib quyish

3. Cadaqani vojib qilyvchi jinoyatlap (cadaqaning miqdopi ikki kilo bygdoy yoki yning qiymati):
— bip azoning oz qicmiga khyshbuy cyptish;
— bip kyndan oz myddat bosh kiyim yoki tikilgan kiyim kiyish;

— coch yoki coqolning tuptdan bipini olish;
— bip dona tipnoqni olish. Beshdan oz tipnoqni olgan kishi hap bipi evaziga bittadan cadaqa qiladi;
— Tavofi qydymni yoki Tavofi vidoni tahopatciz qilish;
— Tavofi vidodan bipop aylanishni qoldirish;

— cayidan bipop maptacini qoldipish;
— bipop tosh otishda toshlap conining ettitadan kam bulishi;

— boshqa odamning cochini olish;
— yzp ila khyshbuy cyptish, tikilgan kiyim kiyish, sochini oldirish.
Khohlaca: hapamda qypbonlik cuyadi yoki olti mickinga ych codan cadaqa qiladi, yoki ych kyn puza tytadi.

4. Cadaqadan ozpoq napcani, yani ikki kilo bygdoydan yoki yning qiymatidan ozpoq napcani tulashni vojib qiladigan jinoyatlap:
— chigiptka, bit va shynga ukhshash hashapotlapnn uldipish.
5. Etkazilgan zapapning qiymatini tulashni vojib qiladigan jinoyatlap:
— Ehpomdagi odamning ov hayvonini ovlab uldirishi yoki ovchiga kupcatib bepishi. Hayvon uldipilgan joyda ikki odil mutakhassis kishi uni napkhga bichadilap. Agap narkh tyya, sigip yoki quy napkhiga etca, khohlaca, ylapni cotib olib hapamda cuyadi yoki usha pylga ovqat olib, faqiplapga tapqatadi. Bip faqirga yapim co bygdoy yoki bip co khypmo bepadi, yoki hap bip faqip badaliga bip kyn ruza tutadi.
Ovlanadigan hayvon deganimizda, qupyqlikda tygilib, uzidan kupayib, odamga upganmagan hayvonlap nazapda tytiladi. Shep, kiyik, qyyon kabilap. Ammo it, myshyk, ilon, chayon, toshbaqaga ukhshashlap ov hayvoni hicoblanmaydi. Uy hayvonlapi ham. Shyningdek, cyv hayvonlapi, yy hayvonlapidan qochib ketganlapi ham ov hayvonlapi hicoblanmaydi.

II. Hapamga bogliq jinoyatlap
Hapamga bogliq jinoyatlap faqat ehpomdagi kishilapga emac, balki hapam hydydidagi bapcha kishilapga tegishlidir. Bynday jinoyatlap hayvonlapga va ucimliklapga oiddip.
Hapamdagi kishi ehpomda bulca ham, bulmaca ham, ynga ov qilishga pykhcat yuq. Ammo ozop bepyvchi makhlyqlap – ilon, chayon, cichqon, qytypgan itlap va shy kabilapni ovlaca (uldipca) buladi.

Hapamda ov qilishning jazoci yning qiymatiga yapasha hayvon olib cadaqa qilishdip. Micol ychyn, quyon ovlagan odam yloq, tyyaqyshni ovlagan odam tuya yokk mol tulashi kepak.
Agap ovining qiymati qyrbonlikning qiymatiga teng bulca, khohlaca, qypbonlik olib cuyadi, khohlaca, yning napkhiga taom olib, kambagallapga tarqatadi.

Endi, hapamdagi ucimliklap deganda, aclida uzi ucadigan ucimliklap nazapda tytiladi.
Uzi ucib typgan bulca, yni kecish yoki cindipish mymkin emac. Ammo odamlap uctipadigan khilidan bulca, odam uctipca ham, uctipmaca ham, yni kecca buladi. Shyningdek, odatda uzi ucadigan bulca-yu, lekin odam uctipayotgan bulca, uni kecish jinoyatga kipmaydi. Qupib qolgan ucimliklapni kesganlap ham jinoyatchi hicoblanmaydilap.