Главная / Жамият / Узбекистон жахон савдо ташкилотига кириши керакми?

Узбекистон жахон савдо ташкилотига кириши керакми?

jahon-savdoХозирга кунда, Узбекистон олдида Жахон савдо ташкилотига аъзо булишдек мухим вазифа турибди. Айни пайтда, мамлакат бу борадаги музокараларни фаоллаштиришга киришиш боскичида.

Шу муносабат билан Biznes-Daily мухбири мустакил эксперт, ЖСТ масалалари буйича хукукшунос Умида Хакназарга бир неча савол билан мурожаат этди.

— Аввало, Жахон савдо ташкилотининг асосий вазифаси, максади, унинг фаолият тамойиллари хакида тухталсангиз.

— Жахон савдо ташкилоти мамлакатлар уртасидаги узаро савдо мулокотларини утказиш ва бу борадаги низоларни хал этиш имкониятини берувчи глобал майдон хисобланади. Бугунги кунда дунёнинг 164 та давлати унга аъзо. БМТ мамлакатлар уртасидаги сиёсий муносабатларни, Жахон савдо ташкилоти эса улар уртасидаги савдо муносабатларини тартибга солади. Шу билан бирга, ЖСТда БМТ ва бошка халкаро институтлардан фаркли уларок, аъзо мамлакатлар томонидан мажбурий равишда риоя этиладиган халкаро савдо коида ва тамойилларидан ташкари, савдо тартибларини самарали куллаш ва узаро низоларни хал этиш механизми мавжуд. Ташкилотнинг асосий халкаро савдо тамойиллари хак-хукуклар чекланмаган ва халол ракобат коидаларидан иборат. Агар адолатли ракобат кои­даси бузилса, савдода хам хатоликлар булади. Барча аъзо давлатлар томонидан кабул килинган коида ва тамойиллар эса, савдодаги эхтимолликларни кафолатловчи омил булиб хизмат килади хамда, кулай инвестиция ва соглом ракобат мухитини яратади. Ташкилотга аъзо булгач, купгина ривожланаётган ва кам ривожланган мамлакатларда тараккий топган давлатлар билан тенг хукукда савдо музокараларида иштирок этиш ва муаммолар юзасидан мурожаат килиш имконияти пайдо булган. Албатта, бу жараён мазкур мамлакатларда иктисодий усиш ва ахоли фаровонлигини оширишга ёрдам берган. Умуман, ЖСТнинг асосий вазифалари манфаатдор аъзо давлатлар уртасида куп томонлама савдо музокараларини утказиш, савдодаги низоларни бартараф этиш, аъзо мамлакатлар миллий савдо сиёсатини мониторинг килиш, бошка ихтисослашган халкаро муассасалар билан хамкорлик олиб боришдан иборат.

— Якинда ЖСТ буйича халкаро эксперт Eван Екич мамлакатимизга ташрифи давомида давлат идоралари ва бизнес вакиллари иштирокида булиб утган семинарда килган маърузасида хозиргача мазкур ташкилот фао­лиятига доир шаклланган айрим фикрлар унчалик тугри эмаслигини айтди. Сиз бу хакида нима дея оласиз?

— Бу фикрларга кушиламан. ЖСТ хусусида купгина янглиш ва хато тасаввурлар борлиги, хакикат. Бу, асосан, мазкур ташкилот хакида ахборотнинг етарли эмаслиги, коидаларининг кандай ишлашини билмаслик окибати булиб, хакикатга тугри келмайдиган мулохазалардан иборат. Масалан, энг куп таркалган фикрлардан бирида ЖСТга аъзо булгач, барча импорт божлари автоматик равишда пасайиши, импорт махсулотлари окимининг бирданига купайиши, натижада махаллий ишлаб чикарувчиларга зарар келтириши таъкид­ланади. Аслида, ундай эмас. Тарифларнинг белгиланган даражаси бу, аввало, утказиладиган музокаралар натижасига боглик. Аъзо булаётган давлат тарифлар буйича узининг дастлабки таклифларини берганидан кейин узаро музокаралар томонларни кизиктирувчи аник товар позициялари буйича олиб борилади. Баъзи товар позицияси буйича тарифлар музокараларгача кулланилганидан анча юкори булиши мумкин. Масалан, Киргизистон ЖСТга аъзо булиш чогида тукимачилик импорти учун богликлик даражасини бу пайтгача кулланилиб келинган 10 фоиз­дан 18 фоизга кутаришга эришган. Бу мамлакат шу каби бир катор таъсирга эга товарларни хисобга олган. Бундай мисолларни юкоридаги фикрларнинг нотугри эканлигини, улар экспертларнинг эмас, балки эшитган гапини хакикат сифатида кабул киладиган одамларнинг тасаввурларидан бошка нарса эмаслигини исботловчи далиллар дейиш мумкин.

Ташкилотга аъзо булгач, кишлок хужалиги сохасини субсидиялаш такикланиши окибатида бу тармок ривожланишдан тухташи билан боглик фикрлар хам кучли асосга эга эмас. Тугри, субсидия саноат товарларига ман килинган. Фан ва тадкикотлар, таълим йуналишига эса субсидия бемалол берилади ва хатто бу маъкулланади. Кишлок хужалиги махсулотларига эса бундай такик умуман йук, факат ЯИМга нисбатан субсидия хажми чегараланган, холос. Ривожланган мамлакатлар учун ЯИМнинг 5 фоизи, ривожланаётган давлатлар учун эса унинг 10 фоизи микдорида субсидия берилишига йул куйилади. Марказий Осиё минтакаси, чунончи Узбекистонда кишлок хужалиги махсулотларига ЯИМнинг нафакат 10 фоизи, хатто 5 фоизи микдорида хам субсидия хеч качон берилмаган. Бунакаси тушимизга хам кирмаган. Масалан, Тожикистон музокаралар пайтида кишлок хужалигини ЯИМнинг 8 фоизи микдорида субсидиялашга келишган. Вахоланки, ушбу мамлакат тарихида бундай холат хали кузатилмаган. Узбекистоннинг музокарачилар гурухи томонидан ЯИМнинг 10 фоизи эмас, хатто 5 фоизи микдоридаги субсидия кулга киритилса хам бу катта ютук булади. Чунки, хозир давлат фермерлар махсулотларига бозор кийматидан паст нархда тулайди. ЖСТ коидалари буйича эса субсидия нархлар пасайишидан курилган зарарни коплаб бериш демакдир.

Яна бир хакикатдан йирок фикр хакида. Унга кура, ЖСТ кичик ва камбагал давлатлар учун эмас, у бой мамлакатлар клуби. Бир томондан тугри, ЖСТ молиявий томондан куллаб-кувватловчи хайрия ёки донорлик ташкилоти ёхуд молиявий институт эмас. Давлатларнинг ривожланганлик ёки ривожланмаганлик даражаси эса ЖСТ ташкилотига аъзоликка эмас, балки иктисодий, сиёсий ва ижтимоий омилларга боглик. Аммо, ташкилот аъзоси булган хар бир давлат тенг овозга эга эканлиги, карорлар консенсус асосида кабул килиниши бор гап. Агар ташкилот рахбар органининг карорини кичик давлат уз манфаатига зид деб хисобласа, уни инкор килиши, кичик давлатнинг хам овози хал килувчи ахамиятга эга булиши мумкин.

— Халкаро экспертнинг маърузасида «таъсирчан товар» ибораси куп так­рорланди. У билан боглик жараённинг мазмуни хакида тухталсангиз.

— Аъзо булиш жараёнида барча аъзо давлатлар билан товарларга тарифлар ва хизматлар бозорига кириш буйича мажбуриятлар юзасидан музокаралар утказилади. Хар кандай мамлакат иктисодиётида узининг алохида ахамият касб этувчи тармоклари мавжуд. Номзод давлат айни шу сохаларга юкори химоя тарифини мустахкамлашга харакат килади. Худди шундай товарлар таъсирчан товар хисобланади. Масалан, Узбекистон учун бундай товарлар кишлок хужалиги махсулотлари, жумладан, мева-сабзавотлар булиши мумкин. Хозир уларнинг импорт солиги 150 фоизни ташкил этади (30 фоиз пошлина, 100 фоиз аксиз, 20 фоиз кушилган киймат солиги ва 0,2 фоиз божхона расмийлаштирилуви) ва бу жуда юкоридир. Ташкилотга аъзо давлатлар ушбу тарифни пасайтиришни талаб килиши мумкин. Музокаралар эса, айни шу боис утказилади. Лекин таъкидлаш керакки, бизда ЯИМга ва ахоли бандлигига жиддий таъсир утказиши мумкин булган кушимча кийматли тайёр махсулот ишлаб чикарувчи тармок деярли йук. ЯИМдаги асосий улуш хом ашё секторига тугри келади. Кайта ишланган саноат махсулотлари ёки хизматлар экспорти кам ва уларнинг ЯИМдаги хиссаси унчалик ахамиятли эмас. Шунинг учун, хозирча таъсирга эга товарлар ёки уларга юкори тарифларни таклиф этиш хакида аник гап айтиш кийин.

— Узбекистон хозирда мазкур ташкилотнинг кузатувчиси хисобланади. Бу нимани англатади? Кузатувчилик макоми кейинчалик аъзоликка кабул килиш жараёнининг кечишига бирор таъсир курсатиши мумкинми?

— Хар кандай давлат ЖСТга аъзо булиб кирмокчи булса, бу хакида, энг аввало, ариза такдим этади. Шу кундан бошлаб ушбу мамлакатга кузатувчилик макоми берилади. Музокаралар жараёни якунлангач, аъзоликка олиш буйича карор кабул килинади ва мамлакат ташкилотнинг тула хукукли аъзосига айланади. Кузатувчи давлат аъзо мамлакатга бериладиган хукукка эга булмайди. Унда ташкилотнинг турли тадбирларида иштирок этиш, ташкилот маълумотлар базасига кириш ва, албатта, овоз бериш имконияти йук.

— Ушбу халкаро ташкилотга аъзоликнинг Узбекистон учун афзалликлари нималардан иборат?

— Иктисодиётни тараккий топтириш учун бозор механизмларини ривожлантириш, хусусий секторга имконият яратиш, кушилган кийматли махсулотларни экспорт килиш ва иш урни барпо этиш керак булади. Бундай максадга эришишда эса мамлакатда тизимли ислохотларни утказиш катта рол уйнайди. Жахон савдо ташкилотига аъзо булиш хам бу борада мухим ахамият касб этиб, ишлаб чикаришни ривожлантиришда, экспортни устириш ва кенгайтиришда, бозор ислохотларини давом эттириш баркарорлигини таъминлашда ёрдам бериши мумкин. Техник тартибга солиш, божхона маъмуриятчилиги, хизмат сохасидаги конунчилик буйи­ча институционал ислохотлар ишлаб чикариш, илмий-техник ривож­ланишнинг дунё микёсидаги жараёнига интеграция­лашув имкониятини тезлаштиради ва осонлаштиради. Бу ишбилармонлик ва ракобат мухитининг янада яхшиланишига олиб келади. ЖСТга аъзо булиш алохида корхоналарга берилган хаммага бир хил булмаган имтиёз ва тартибларни бекор килишни, коррупция даражасини камайтиришни англатади. Хусусий сектор хакконий коидалар буйича ривожланади. Масалан, пахта монополиясини бартараф этиш, фермер хужалигига нимани экишни ва бозор нархида сотишни эркин танлаш имкониятини беради. Натижада янги тармоклар вужудга келади ва, табиийки, кушимча иш уринлари яратилади. Ташкилотга аъзолик янги махсулот ва хизматлар буйича янги стандарт ва коидаларни шакллантирадиган турли халкаро ташкилот ва битимларда иштирок этишга йул очади. Юртимизда дунё мамлакатларига экспорт килинадиган махсулотлар ишлаб чикариш шароитини тугдиради.

— Мухим вазифалардан бири музокаралар жараёнини ташкиллаштиришдир. Бу борада, биринчи навбатда, кайси жихатларга эътибор каратиш максадга мувофик?

— Энг аввало, Узбекистоннинг музокаралар гурухи таркибига ЖСТ музокараларининг асосий предмети булган масалаларга масъул турли вазирлик ва идоралар вакиллари киритилиши даркор. Шунингдек, иктисодиёт ва савдо буйича вазир ёки вазир уринбосари даражасида бош музокарачи тайинланиши лозим. Музокаралар барча товар номенклатураси ва хизматлар сектори буйича олиб борилади. Шу боис, музокаралар гурухида иктисодиётда Узбекистон учун зарур булган тизимли ислохотларнинг мазмун-мохияти хакида тулик тушунча булиши лозим. Товарлар буйича музокараларда аъзо мамлакатлар томонидан импорт учун хаммага бир хилда булмаган аксиз солигини бартараф килиш талаби куйилиши тайин. Бунга эътибор каратиш керак. Шунингдек, тарифлар буйича методологияни такдим этиш лозим булади. Хизматлар буйича музокаралар кийинрок кечиши мумкин. Ахборот технологиялари бозорига киришдаги чекловларга бархам беришга тугри келади. Чунки, барча сектор ва тармокларнинг ривожи учун айнан ахборот технологиялари жуда зарур. Музокараларда талаб килинадиган яна бир жихат бу уз технологияси ва билимини жалб килувчи инвесторлар учун кулай ишбилармонлик мухитини яратиш билан боглик. Молия ва банк сектори хамда сугурта сохасидаги тартиб-тамойилларнинг ошкоралиги музокаралар пайтида кутариладиган масалалар каторига киради. Купгина хизмат турларини лицензиялаш жараё­нини лицензия олиш мезонларининг шаффофлиги нуктайи назаридан кайта куриб чикиш талаб этилади. Шуни алохида таъкидлаш керакки, музокараларнинг самарали ва профессионал даражада кечиши учун тегишли гурухларнинг рахбарлари, ходимлари, мутахассислари хамда бош­ка жалб килинганлар, шунингдек, хусусий сектор вакилларига мулжалланган тренинглар, укув семинарларини утказиш максадга мувофикдир.

Ташкилотга аъзо булиб кириш ва ундан кейинги жараёнларда турли халкаро институтлар томонидан курсатиладиган техник кумак сезиларли ахамият касб этиши шубхасиз. Шу боис, бундай ёрдамлардан окилона фойдаланиш келгусида ЖСТ доирасида мамлакат савдо сиёсатини амалга оширувчи савдо хукукшунослари, иктисодчилари ва музокарачилари каби кадрларни етиштириш ва тарбиялаш учун замин яратади.

Check Also

thumbnail-tw-20201105142056-6058

Шахар хаётига карши соглом хаётнинг 3 та асосий омили

Биз хаммамиз биламиз ва курамиз: шахар хаёти одамларга салбий таъсир курсатади, у ёки бу касалликларни …

Даре уз Янгиликлар – сӯнги Ӯзбекистон хабарлари