Главная / Жахон / Орол денгизи суви Каспийга окиб кетганми?

Орол денгизи суви Каспийга окиб кетганми?

Якинда коракалпогистонлик таникли журналист, ёзувчи Умирбай Утеулиевнинг «Эркин Каракалпакстан» газетасида «Коратеран» – Оролнинг учинчи кузи, туртинчиси каёкда? деган маколаси чоп килинди, деб ёзмокда УзА. Маколада таъкидланишича, Орол билан Каспийнинг уртасида богловчи ер ости дарёси мавжуд, лекин бу далил негадир хамон сир тутиб келинмокда.

Фото: УзА
Фото: УзА

«Орол билан Каспийни боглаб турган ер ости дарёлари мавжуд эканлиги хакида хаёлий ва илмий фаразлар, афсона-хикоялар мавжуд. Баликчи боболаримиз «Оролнинг туртта кузи бор, биринчиси, денгизнинг кок марказида. У ерда сув утовнинг катталигидай келадиган чукурга гирдоб булиб ер тагига сингиб кетади. Иккинчиси Устюртдаги Гуркуреуик кудуги. Номидан маълум булинганидек, бу ерда сув ер остида гуркираб окиб туради. Кечаси кайнаган кумгондек пакирлаган овози олис-олисларгача таркалиб, кишини дахшатга солади. Кудукдаги баъзида ярим, баъзида тулиб окиб турадиган сувига нарса ташласанг яшин тезлигида окизиб кетади. Учинчиси, Тахтакупир туманидаги «Каратеран» кули. Туртинчиси кузи каёкда?» — дейилади маколада.

Унда таъкидланишича, козогистонлик олимлар денгиз уртасидан бирнеча юз йиллик саксовул утинларини топган ва музейга куйган. Муйнокка кираверишда эса денгиз томон кетган эски карвон йуллари мавжуд. Бу йуллар кадимги «Ипак йули»га туташади. Демак, тарих сахифаларида ёзилганидек, денгиз бирнеча маротаба тулиб, бирнеча бор суви камайганлиги хакикат.

Умирбай Утеулиевнинг ёзишича, утган асрнинг 30 йилларида олимлар Каспий денгизида бакрабалик урчитиш учун уларга белги куйиб (сирга такиб) сувга куйиб юборади. Шу сирга такилган бакрабаликлар Орол денгизидан чиккан. Ер сатхининг бири баланд нуктасида, бири пастида жойлашган икки денгизнинг уртасида алока мавжудлигини текшириш учун буёк окизиб курилганда Каспийдан юборилган буёк яна Оролда куринади. Хайрон коларлик бу табиий жараён, географик кашфиётларнинг хар томонлама тадкик килинишига Иккинчи жахон уруши тусик булади. Икки денгизни туташтирувчи ер ости дарёлари мавжуд. Лекин бу хали хам сир тутилмокда. 1940 ва 1960 йилларда икки денгиз уртасида тарновлар курилган. Ер ости курилмалари курилишларида урушда асирга тушган ва улимга махкум этилганлар ишлаган. Асирликдан овулига кочиб келган биттаси шу сирни эълон килади. Оролнинг суви 1960 йиллардан бошлаб камая бошлайди ва аксинча Каспий йилдан йилга тошиб бораверади.

Оролнинг биринчи кузи хакида муйноклик баликчилар хам бемалол айтиб бериши мумкин. Козогистоннинг Орол туманида тугилиб усган инженер-гидротехник Хамза Суханбердин узининг «Орол – Каспий денгизи ер остидан уланганми?» маколасида Орол денгизининг кок марказида «Возрождение» сирли ороли жойлашганлигини айтган. Ушбу оролнинг гарбий чегараси Устюрт тик жарлигига туташади. Устюрт платосининг ер юзаси эса ясси тогли булиб ,унинг баландлиги 100-150 метргача етади. Бир суз билан айтганда, Орол гарбидаги Устюрт бир вактлари ернинг тек­то­ни­­к кава­тининг кузгалганини кур­сатади. Демак, Орол билан Кас­пий уртасининг ер ости сув каналлари булиши шубхасиз. Сабаби Кас­пий денгизининг суви 1991 йилда кутарилиб, сатхи 2,06 метргача етди. Шу йиллари Оролга куядиган дарёлар суви камайди.

«Оролнинг суви хам кескин тортилиб кетди. Шу вактларда Оролнинг суви ер ости дарёлари билан Каспийга окиб кетмаганмикан?» — дейди муаллиф.

Хакикатдан хам оролнинг суви Каспийга окиб кетганми? Тарихдан маълум-ки, Амударё Узбой оркали Каспийга оккан. Лекин, журналист У.Утеулиев таъкидлаётган ер ости дарёларининг Узбойга алокаси йук. Юкорида тилга олинган иккита муаллифнинг тахмин килаётган гапларини коракалпогистонлик археолог олим Онгарбай Юсупов хам тасдиклайди. У Оролнинг сувлари айнан шу жойда, яъни тик жарлик Устюрт тогининг остига караб кетаётганлигини курганлигини таъкидлайди.

«Биз утган йили апрель ойида Устюрт буйлаб саёхатимиз давомида Онгарбай Юсупов айтган ушбу манзилга бордик. Йул буйи Устюртда махфий харбий амалиётлар олиб борилган зонани, денгизга тушилалдиган бетон йулни, киргокдаги харбий казармаларни курдик. Бизни хайратга солгани Устюртнинг чинклари динамит билан ёриб упирилгандай куринди», — дейди Онгарбай Юсупов.

Устюртда утган асрнинг 80 йиллари охиригача «саккизинчи кимёвий химояланиш станцияси» харбий полигони харакат килган. Баъзи интернет сахифаларида платода ер ости ядровий портлатиш содир этилгани хакида маълумотлар бор. Портлаш тугрисида устюртликлар хам айтишади. Яъни улар 90 йилларда гумбурлаган овозларни эшитган. Уларнинг фикрича, портлатишлар оркали ер ости сув йуллари бекитилган.

Жанубий Устюрт кишлогида истикомат килувчи Ильяс Науризбаевнинг айтишича, утган асрнинг 90 йилларигача Устюртда харбий самолётлар изгиб юрган. Устюртда хизмат килган ёши катталарнинг купчилиги эса шу самолётлар ернинг тагига кириб турганини тасдиклайди. Демак, Устюртда ернинг остида кандайдир махфий лойихалар амалга оширилгани аник. Бу лойиха икки денгиз оралигига курилган сув йули булса не ажаб? Чунки устюртлик карилар ер остига кетиб турган гуркираган сув овозларини эшитишган. 90 йиллардаги портлатишлардан кейин бу овозлар тинган.

Мана шу жойларда плато портлатилганга ухшайди. Орол айнан шу ердан Каспийга окиб кетган булиши мумкин. Фото: УзА
Мана шу жойларда плато портлатилганга ухшайди. Орол айнан шу ердан Каспийга окиб кетган булиши мумкин. Фото: УзА

Албатта, ер ости дарёлари мавжуд булган такдирда хам у Оролнинг куришига сабаб булди, деб булмайди. Оролнинг куришига, энг аввало, инсон фактори сабабчи. Сувни исроф килиш хамда куплаб кишлок хужалиги учун ер майдонларининг очилиши денгизни фалокат ёкасига олиб келиб куйди.

Лекин, фанда маълум булишича, Орол 4 марта куриган ва кайта тулган.

Бундан 21 млн. йил аввал Орол, Каспий ва Кора денгиз хаммаси бир булган. Ушбу буюк уммонга Тетис деб ном берилган. Устюрт, Коракум, Кизилкум сахролари Тетис уммонининг таги булган. Утган йили Октумшукдан топилган тошга айланган йирик акуланинг тишлари Тетис уммони эсдаликларидир. Тектоник жараёнлар сабабли Устюрт тепага кутарилиб кетиб, Кора денгиз, Каспий, Орол денгизлари булиниб кетади.

Оролнинг илк номини араб ёзувчиси Ибн Руста (920 йили) куллаган. Оролнинг бундан бошка Хоразм кули, Кердери кули, Жент денгизи деган номлари хам бор. Масалан, тарихчи Шахрух Хафиз-и Абрунинг 1417 йилда ёзган йилномасида:«Хоразм (Орол) кули йук, Жайхун (Амударё) суви янги арна топиб, Хазар (Каспий) денгизига куя бошлади» дейилган.

2000 йиллар бошларида Орол денгизининг Козогистон кисмидаги суви куриган майдонидан, яъни Сирдарёнинг денгизга куйиб турган жойидан тахминан 45-50 км ичкарида тарихий ёдгорликлар топилган. Утган асрнинг 60 йилларида бу жойда 18 метр баландликдаги сув булган. Куриган денгиз остидан топилган тарихий шахар бутун жамиятни хайратга солди. Топилган керамик идишлар эса XIII-XIV асрга тегишли булиб чикди. Денгиз остида колган ушбу шахарга Кердери деб ном берилди. Хайрон коларлик жихати у ердан масжид, буюмлари билан дафн килинган буйи икки метр келадиган йирик одамларнинг кабрлари чиккан.

Орол денгизидаги Давлетгерей (Кургонча) ёдгорлиги. XII-XIII аср. Фото: УзА
Орол денгизидаги Давлетгерей (Кургонча) ёдгорлиги. XII-XIII аср. Фото: УзА

Демак, бу шахар Амударёнинг Каспийга окиб турган пайтида солиниб, кейин кайтадан Оролга кела бошлаганида сув остида колиб кетган. Туркшунос олим, профессор Ауелбек Кунгиротбоевнинг таъкидлашича, Оролнинг остида шундай 40 та калъа колиб кетган.

2013 йилда Россиянинг «РенТВ» телеканали Оролнинг куриган тагида сирли геоглифлар топилганини маълум килди. Сири очилмаган, жавоби йук тилсим геогрифларнинг Орол денгизининг тагидан топилиши нафакат олимларни, балки бутун жамиятни хайратга солди. Бу геоглифларнинг каёкдан, кандай килиб, качон пайдо булганини олимларнинг узлари хам аник билмайди. Оролнинг геоглифлари Сирдарёнинг Оролга куйиладиган томонида, денгизнинг очилган киргогида 10-15 метр майдондан топилган. Олимларнинг фикрича, бу каби йирик тамгаларни куриш учун энг кучли 20 минг техника камида 90 йил давомида тинмасдан ишлаши керак экан. Шу каби геоглифлар Муйнок тумани худудида хам мавжуд булиб, уларни Google Planeta дастури оркали компьютерда курса хам булади.

Бугунги кунда дунёга машхур Перу заминидаги Наска суратлари хам олимларнинг бошини котириб келмокда. У ердаги ургимчак, тутикуш, маймун ва бошкаларнинг суратлари кайси асрда, кандай цивилизацияда, кимлар томонидан солинганини билишмайди. Шунинг учун олимлар уларни узга сайёраликлар бизга колдириб кетган космодром белгиси деб тахмин килмокда. Агар шу гап рост булса, Орол ва Устюрт худудида хам шундай ходисалар юз берган булиши мумкин.

Яна бир жихат, Устюртда утган асрда топилган куп сонли найзасимон расмлар хам бутун дунёни хайратга солганди. Ушбу расмларнинг ёши, кимлар томонидан ва нима максадда курилгани олимлар томонидан аникланди. Яъни, икки томонининг узунлиги 900 метргача, теранлиги уч метргача казилган гигант курилишларни бундан 2400-2500 йил аввал кучманчи кабилалар курганлиги фанда исботланди. Улар шу усул билан бир марталик уринишда ун минглаб сайгок, жайрон ва кулонларни тузокка туширган. Бу курилишларнинг номи аран дейилган. Устюртнинг номи эса Аранкир деб аталган.

Устюртдаги найзасимон курилиш(аран)лар. Фото: УзА
Устюртдаги найзасимон курилиш(аран)лар. Фото: УзА

«Демак, сир-синоатга тула Орол ва Устюрт тилсимларини очадиган вакт етиб келди. Муйнокда туризмни ривожлантирамиз, деяпмиз. Мана шу сир-синоатлар туризм учун етиб ортади. Масалан, Перудаги Наска суратларини куриш учун хар йили миллионлаб сайёхлар ташриф буюради ва давлатга 3 миллиард доллар шунинг хисобидан кириб келади. Бизда эса Наска суратларидан 10 баравар каттарок сирли суратларимиз бор. Лекин шундай бойлигимиз борлигини хатто узимиз хам билмаймиз.

Мустакил давлат булдик. Суз эркинлиги бор. Лекин нима учун шу кунга кадар Возрождение ороли хамда Устюртда олиб борилган махфий харбий амалиётлар хакида хеч нима билмаймиз? Интернет сахифаларида-ку Возрождение оролини «улим учоги» деб аташади. Чунки у ерда Собик Иттифок даврида етиштирилган бутун биологик куроллар кумилган эмиш. Агар шундай буладиган булса уларни утилизация килиш керак эмасми? Нима учун купчилик давлатларда «арвох шахар»ларни туристлар ташриф буюрадиган масканларга айлантирилган-у, лекин Муйнок туманидаги Возрождение оролига туристик маршрутлар йук? Нима учун Муйнок тумани худудида жойлашган 2500 йиллик тарихга эга гигант суратларни таргиб килмаймиз?» — дейилади маколада.

Харбий тушиш йули. Фото: УзА
Харбий тушиш йули. Фото: УзА
Оролдан бундан 21 млн йил аввал Тетис уммонида яшаган мегалодон акуласининг тиши топилди. Фото: УзА
Оролдан бундан 21 млн йил аввал Тетис уммонида яшаган мегалодон акуласининг тиши топилди. Фото: УзА

Check Also

egIg0RbcjP9-5zjdCz_YbLJq8b2lia1O

Фукаролар курол сохасида рухсат бериш жараёнларидан кандай тартибда утиши маълум булди

Курол муомаласи сохасида рухсат бериш тартиб-таомилларидан утиш тартиби тасдикланади. Фото: ИТАР-ТАСС/ Зураб Джавахадзе Вазирлар Махкамасининг …

Даре уз Янгиликлар – сӯнги Ӯзбекистон хабарлари