Главная / Жахон / Миллионлар ноласи: Афгон уруши кандай бошланиб кандай тугаган?

Миллионлар ноласи: Афгон уруши кандай бошланиб кандай тугаган?

Афгонистон. Бу суз бугун жахон афкор оммаси учун «нотинчлик», «жанг-у жадал» сузлари билан синоним тарзда кулланади. Бирок бир пайтлар бу юрт хам тинч ривожланиш жараёнида булган. Одамлар эрталаб хотиржам уйгонган, нотинчлик ва урушни хаёлига келтирмасдан яшаган. Аммо, утган асрнинг 70-йилларига келиб вазият узгарди…

Уша пайтда Афгонистонда Мухаммад Зохиршох подшох эди.


Афгонистон подшохи Мухаммад Зохиршох. Фото: Getty Images / Fotobank

1973 йилда Зохиршох Италияга расмий ташриф билан кетганидан фойдаланиб, унинг якин кариндоши, Афгонистон бош вазири Мухаммад Довуд давлат тунтаришини амалга оширади ва Афгонистонда хокимиятни уз кулига олади. Зохиршох эса Италияда колади.

Мухаммад Довуднинг хукмронлиги беш йил давом этади. 1978 йил 27 апрелда Афгонистонда яна нотинчлик бошланади — узларини Афгонистон Халк Демократик партияси аъзолари деб атаган гурух Мухаммад Довудга карши исён бошлайди. Бу исён «Савр инкилоби» номи билан тарихга киради.

Исёнчилар президент саройини ураб олиб, Мухаммад Довудга таслим булиш талабини куяди. У кунмайди. Уртада отишма бошланди. Натижада, Мухаммад Довуд, унинг оила аъзолари булган йигирмага якин киши, жумладан, беш нафар фарзанди ва акаси Мухаммад Наим халок булишади.


Мухаммад Довуд. Фото: MilitaryArms.ru

Исёнчилар хокимиятни эгаллашади. Уларга Нурмухаммад Таракий ва Хафизуллох Амин бошчилик килишади.

Мухаммад Довуддан хокимиятни тортиб олган АХДП Афгонистон Демократик Республикаси тузилганини ва мамлакат социализм йулидан кетишини эълон килади. Мамлакат рахбари Мухаммад Таракий, инкилобий кенгаш раиси Хафизуллох Амин булади.


Нурмухаммад Таракий. Фото: ТАСС

Ушанда Афгонистонда кечаётган вокеаларни дунёнинг бир-бирига карши булган икки кучли давлати, АКШ ва СССР диккат билан кузатаётган ва янги хукумат билан якин муносабат урнатишга уринаётган эди.

Нурмухаммад Таракий СССР билан, Хафизуллох Амин эса АКШ билан якин алокалар урнатиш тарафдори эди.

Аммо, мамлакатда Таракий ва Аминнинг карашларига кушилмайдиган, АКШ ва СССР билан бирдай оралик масофа саклаган холда муносабат урнатиш тарафдорлари булган одамлар хам куп эди. Ана ушалар Таракий ва Амин бошкараётган хукуматга карши курол кутариб чикишади.

Шу тарика, мамлакатда фукаролар уруши бошланиб кетди.

СССРдан ёрдам сураш

1978 йил 8 май куни Афгонистон хукумати СССР рахбариятига мурожат килиб зудлик билан Афгонистонга партия, хавфсизлик (КГБ), харбий ва хужалик ходимлардан иборат маслахатчилар юборишни сурайди.

Афгонистонга энг дастлаб КГБ ходимлари, сунг бошка соха вакиллари жунатилади. Кейинчалик ошкор булдики, ушанда СССР хукумати  Афгонистонга ошпаз ёки инженер сифатида хам асосан КГБ ходимларини жунатган.

1979 йилнинг бахорида Афгонистон хукумати СССРдан харбий ёрдам сурайди. Аммо СССР буни рад этади.

Жумладан, 1979 йил 19 мартда КПСС Марказий Кумитаси Сиёсий бюросининг навбатдан ташкари йигилишида СССР рахбари Брежнев шундай деганди: «Кун тартибида Афгонистонга харбий ёрдам бериш масаласи турибди. Афгон дустларимиз биздан харбий ёрдам курсатишимизни сурашяпти. Биз хозирги холатда, бу мамлакатга харбийларимизни кирита олмаймиз. Бу хаммамизнинг зараримизга ишлаши мумкин».


АДР бош вазири Нурмухаммад Таракий КПСС МК бош котиби Леонид Брежнев билан. 1978 йилнинг 4 декабри. Фото: ТАСС

Иккинчи томондан, СССР мудофаа вазири Дмитрий Устинов буйруги билан Афгонистон билан чегара худудлар, Туркманистон ва Узбекистонга харбий хаво-десант кушинлари жойлаштирила бошланган.

1979 йил сентябрь ойида Афгонистон хукумати ва АХДП ичидаги келишмовчиликлар туфайли партия рахбари Нурмухаммад Таракий камокка олинади ва кейинчалик хукуматни кулга олган Хафизуллох Амин томонидан катл этилади.

Хафизуллох Амин хукуматни кулга олар экан, СССР рахбарияти билан дустона алокада булишини билдиради. 1979 йил сентябрь ойидан декабрь ойигача Амин СССР хукуматидан бир неча бор харбий ёрдам сураган. Иккинчи тарафдан, у АКШ билан хамкорлик килиш хакида яширинча музокара утказа бошлаган.

Бу хол табиийки, СССР хукуматига ёкмайди. Москва Аминни тахтдан агдариш ва унинг урнига Афгонистон хукумати рахбарлигига Бабрак Кормални тайинлаш режасини туза бошлайди.

Афгонистонга кушин киритилиши

1979 йил декабрь ойида Афгонистоннинг Багром шахрига КГБнинг «Мусулмон батальони» номини олган ва асосан Марказий Осиё республикалари ва Кавказдан чакирилган ходимлардан иборат булган махсус булинмаси жунатилади.

1979 йил 10 декабрь куни СССР Мудофаа вазири Д.Устинов Туркистон ва Марказий Осиё харбий округларини жанговар холатга келтириш хакида буйрук беради. Шунингдек, 103-Витебск харбий гвардия хаво-десант дивизияси жанговар тревога билан оёкка тургизилади.

Нихоят, 1979 йил 12 декабрда СССР Сиёсий бюроси Афгонистонга кушин киритиш хакида карор кабул килади. 14 декабрда СССРнинг Багромдаги харбий базасини 1979 йил июль ойидан бери куриклаётган 105-гвардия хаво-десант дивизиясининг 111-полкига ёрдам тарикасида Афгонистонга 345-хаво-десант полки киритилади.


Афгонистонга совет кушинларининг киритилиши

1979 йил 23 декабрь куни тунда мудофаа вазирлиги Афгонистонга кушин киритишга тайёрлигини маълум килади.

Орадан бир кун утиб СССР Мудофаа вазири Д.Устинов «Дуст афгон халкига ёрдам бериш максадида мамлакат жанубидаги Совет харбийларининг бир кисмини кушни давлат худудига киритишга карор килинди», деб ёзилган директивани имзолади.

1979 йил 25 декабрда Туркистон харбий округидаги 40-умумкушин армияси Афгонистонга киритиш учун жанговар тайёр холга келтирилди. Уша куни тушдан сунг Афгонистонга кириш учун буйрук берилади ва СССР харбий булинмалари куруклик ва хаво оркали Афгонистон худудига бостириб киради.

Харакатдаги армияга ёрдам бериш учун 27 декабрь куни Узбекистон, Туркманистон, Тожикистондан умумий хисобда 32 минг захирадаги харбий хизматчилар чакирилиб харбий харакатларга тайёрланади. Ахоли вакилларидан ва турли ташкилотлардан 9 мингта «УАЗ» автомобили харбий харакатларда фойдаланиш учун олиб куйилади.

1979 йил 25-27 декабрь кунларида Афгонистонга яна  куплаб харбий булинмалар олиб кирилди.

Аминнинг улдирилиши ёхуд салла ураган КГБ ходимлари

1979 йил 16 декабрда Аминга суикасд уюштирилади. У тирик колади. Бабрак Кормал зудлик билан Москвага чакириб олинади.


Брежнев ва АХДП бош котиби Бабрак Кормал. Фото: ТАСС

20 декабрь куни «Мусулмон батальони» Багромдан Кобулга утказилди. Ушбу батальон Амин яшаётган саройни эгаллаши шарт эди. Амин саройини эгаллаш учун Москвадан КГБнинг яна иккита махсус булинмаси чакирилади.

1979 йил 27 декабрь куни, КГБ махсус булинмалари ва харбийлар ёрдамида Амин саройи эгалланади ва Аминнинг узи улдирилади.


СССР ташки ишлар вазири А.Громико ва Афгонистон ташки ишлар вазири Хафизуллох Амин. 1978 йилнинг 18 майи.
Фото: ТАСС

Уша пайтда Амин саройига КГБ махсус булинмаси бостириб киргани хакида хеч каерда гапирилмаган. Оммага «Афгон халки Амин саройини забт этиб узини улдирди», дея маълумот берилган.

«Правда» газетаси эса «Халк исён кутариб, Аминнинг саройига бостириб кирди ва Амин ва унинг тарафдорларини улдирди», деб ёзиб чиккан. Кейинчалик, СССР таркаб кетганидан сунг, ушанда Амин саройига бостириб кириб уни ва тарафдорларини улдирган «афгон халки» афгонлар кийимини кийиб олган КГБнинг махсус булинмаси ходимлари булгани ошкор булди.

Амин улдирилганидан сунг Бабрак Кормал Багромдаги СССР харбий базасидан чикиб, Кобулга келади ва уни Афгонистон рахбари деб эълон килишади. У СССР рахбариятидан Афгонистонда тинчлик урнатиш учун уз мамлакатига харбийларни киритишни «илтимос килади».


Бабрак Кормал. Фото: ТАСС

Бунга жавобан советлар рахбарияти Афгонистонга кушин киритиш хакида карор чикаради. Аммо, бунгача СССР харбийларининг катта кисми Афгонистонга кириб булган эди.

Шу тарика Афгонистонда уруш бошланди.

Урушни бир неча ойда тугатмокчи булган Устинов ва Андропов

Афгонистонга харбийларни киритишга уша пайда СССР Мудофаа вазири булган Д.Устинов ва КГБ рахбари Ю.Андроповнинг хиссаси катта булган.


СССР мудофаа вазири Дмитрий Устинов. Фото: ТАСС

Улар Брежневни «Афгонистонда бир ховуч душман бор. Икки-уч ойда уларни енгиб, урушни тугатамиз», дея ишонтиришганди.

Уларнинг максади уруш окибатларини уйлаб ташвишланган Брежневни ушанда тинчлантириш булганми ёки уз кучларига хаддан ошик ишонишми — бу масала мавхумлигича колиб келмокда.

Кейинчалик, Брежневнинг жияни Любовь Брежнева уз эсдаликларида Афгон уруши бошланганидан бироз вакт утиб тогасининг хар куни кечки пайт Дмитрий Устиновга кунгирок килиб «Дима, бу уруш качон тугайди? Сен уруш узок давом этмайди, деган эдинг. Аммо, жин урсин бу урушингни, охири куринмаяпти-ку?! Ахир, у ерда болаларимиз халок булишяпти?!» деб гапирганлари хакида эслаб утган.

Афгонистондаги урушда СССР харбийларига карши курашаётган томонларни Гарб давлатлари, хусусан АКШ хар тарафлама куллаб-кувватлади. Натижада уруш чузилиб кетади.

Д.Устинов ва Ю.Андроповга ишониб, Афгонистонга кушин киритишга рози булган Л.Брежнев 1982 йилда вафот этди.


СССР рахбари Леонид Ильич Брежнев. Фото: ТАСС

«Бир неча ойда бу урушда енгиб чикамиз» деган Д.Устинов, хамда аввал КГБ, сунгра СССР рахбари булган Ю.Андропов 1984 йилда вафот этишди.

Аммо, Афгон уруши тугамади ва миллионлаб инсонларга офат олиб келишда давом этаверди. Хукумат ОАВ ва телевидение оркали «Афгонистондаги жангларда совет кушинларининг кули устун келаётгани, галаба онлари якинлиги» хакида тинимсиз ёлгон маълумотлар бераверди.

Афгон уруши СССР учун хакикий халокат булди

Афгон уруши СССР учун катта нохушликларни олиб келди.

Биринчи навбатда, СССР бу уруш учун нихоятда катта маблаг сарфлади. Мамлакат ривожи учун ишлатилиши лозим булган маблаг хавога совурилди. Окибатда мамлакат иктисодиётида тургунлик юзага келди.

Шунингдек, бу урушда куплаб харбийлар, шу жумладан, Афгонистонда турли ишлар юзасидан хизматда юрган фукаролар халок булишди.

Брежнев хукмронлиги даврида, 1970-йиллардан бошлаб анча иликлашган СССР-АКШ муносабатлари энг ёмон холатга келди.

АКШ бошчилигидаги Гарб давлатлари, Афгон уруши туфайли СССРга карши иктисодий санкциялар жорий этди ва СССРдан нефть ва газ сотиб олмай куйди. Бунинг натижасида мамлакат иктисодиёти жуда катта зарар кура бошлади.

Харбий хизматга соглом кетган боласининг ногирон булиб ёки тобутда жасади келиши одамларга акс таъсир курсата бошлади ва СССРнинг узида хам бу урушга карши норозилик кучайиб бораверди.

Афгон урушида АКШнинг роли

СССРнинг Афгонистонга кушин киритишига АКШ бошлик Гарб давлатлари бошданок карши эди.

Афгонистонда уруш бошланганидан сунг АКШ ва яна бир катор Гарб давлатлари СССРга карши курашаётган гурухларни хар томонлама куллаб-кувватлайди. Уларга курол-ярок, озик-овкат, кийим-кечаклар етказиб берилади. АКШ томонидан берилган ёрдам микдори йил сайин ошиб бораверган. 1984 йилда 125 миллион доллар, 1987 йилда 630 миллион доллар микдорида ёрдам берилган.

Афгон мухолиф гурухларининг вакиллари уша пайтларда бир неча бор АКШга ташриф буюради. АКШ президенти Рональд Рейган уларни Ок уйда хам кабул килган.


АКШ президенти Рональд Рейган Ок уйда афгон мухолифати делегациясини кабул килмокда. 1983 йил.
Фото: Википедия

Афгон уруши АКШ учун янги куролларни синаб курадиган полигон вазифасини хам бажариб беради. Бу ерда улар турли кимёвий ва бошка куроллар синовдан утказиб курилади.

Одамни бепушт киладиган кимёвий моддалар кушиб тайёрланган пиёдага карши миналар ва снарядлар илк бор Афгон урушида синаб курилган. Бу хакда собик «афгончи»лар уз эсдаликларида ёзишган.

Афгонистондан кушинларни чикариш

1985 йил 11 март куни К.Черненконинг вафотидан сунг СССР рахбарлиги М.Горбачёвга утди.


Михаил Горбачёв. Фото: ТАСС

Брежнев ва унинг ворисларидан фаркли уларок, Горбачёв вазиятни муносиб бахолади ва Афгон урушида галаба козониб булмаслигини яхши англаб етди. У 1986 йил февраль ойида, КПССнинг ХХVII съездида Афгонистондан кушинларни боскичма-боскич олиб чикиш хакида баёнот берди.

Орадан яна икки йил утиб, 1988 йил 15 майдан бошлаб Афгонистондан кушинлар чикарила бошланди. 1989 йил 15 февралда охирги кисмлар Термиздаги Хайратон купригидан утди.


Афгонистондан совет кушинларининг олиб чикилиши. 1989 йил. Термиз, Хайратон куприги. Фото: ТАСС

Дунёда, тинчлик урнатилишига кушган муносиб хиссаси учун Горбачёв 1990 йилда Тинчлик йулидаги хизматлари учун халкаро Нобель мукофотини олади.

Узбекистон Афгон урушида

СССРда Афгон урушидан энг куп жабр чеккан худудлар Марказий Осиё республикалари булди. Энг куп аскар шу худуддаги иттифокдош республикаларидан олинди.

Жумладан, Узбекистондан 64 500 нафар йигит Афгон урушида иштирок этган ва улардан 1522 нафари халок булган. 2500 нафардан ошикрок узбекистонлик ногирон булган.

Албатта, юкоридаги ракамлар СССР таркаб кетгунича берилган расмий маълумот хисобланади ва у анча камайтириб курсатилган булиши эхтимоли хам йук эмас.

Афгон уруши фожиалари ва окибатлари Узбекистондаги аксарият оилаларига кириб борди. Кимнингдир боласи халок булди, кимнингдир боласи ногирон булди.

Ушанда Узбекистонга «200-юк» темир тобут хар кун келиб турган.

Афгон урушидаги йукотишлар

Афгонистондаги 10 йиллик урушда СССР харбийлари жуда куп йукотишларга учради. Уша пайтда СССР куролли кучлари харбий техникалари куплиги ва кудратлилиги билан мактаниши мумкин эди.

Аммо, харбий аскарлар сифати хакида бундай деб булмас эди. Мамлакат армиясида шартнома асосида хизмат килиш тизими йук ва унда асосан «хали гудак сути огзидан кетмаган» ёш йигитлар хизмат киларди.

18 ёшда харбий хизматга чакирилган йигитлар икки йил хизмат килиб, тажрибаси бироз ошганида захирага бушатилар ва урнига яна ёш йигитлар олинар эди. Афгон урушида ана шу нунок тизим панд берди.

Мутлако жанговар тажрибаси булмаган ёш йигитларнинг жанг майдонига ташланиши уларнинг «тутдай тукилиши»га ва жангларда ютказишига сабаб булади.

СССР харбийларига карши жанг килган афгонлар эса Покистондаги лагерларда тайёргарлик курган ва бир неча йиллик жанг тажрибасига эга эди.

Норасмий маълумотларга кура, Афгон урушида умумий хисобда 2 миллион Афгонистон харбийлари ва фукаролари халок булган. Айрим тадкикотчилар маълумотларида халок булганлар карийб 3 миллион нафар булгани кайд этилган, 5 миллион нафар афгонистонлик эса кочкинга айланган.

СССР томонидан бу урушда жами 820 минг нафар харбий катнашган. 1989 йилда улардан 14 453 нафари халок булгани хакида,расмий маълумот берилган. СССРнинг жами йукотиши 15 031 нафар булган. Аммо, тахлилчилар СССР харбийларининг Афгон урушидаги йукотишлари бундан бир неча баробар куп булганини билдиришади.

СССРнинг харбий техникалар йукотилиши хакидаги расмий маълумотлари хам камайтириб курсатилгани айтилади.

СССР Афгон уруши учун хар йили 800 миллион доллар маблаг ажратган. Норасмий маълумотларга кура эса СССР бу уруш учун хар йили 3 миллиарддан 8,2 миллиард долларгача маблаг сарфлаган.

Совет кушинлари чикарилганидан сунг

СССР кушинларининг Афгонистонда олиб борган ун йиллик уруши бу мамлакат учун огир асорат колдирди. СССР харбийлари чикарилганидан кейин хам Афгонистон тинчимади. Турли гурухлар хокимият талашиб, фукаролар уруши бошланиб кетди.

Афгонистон хануз нотинч булиб колмокда. Бу юртда уруш бошланганига айни кунларда 40 йил булди.

Бугун барча — Афгон халкининг узи хам, унга чегарадош давлатлар, жахон ахли — Афгонистонда тинчлик урнатилишини хохлаяпти. Аммо, хозирча бу хохишларнинг амалга ошиши кийин булмокда. Аммо, умид сунгани йук ва бу юртда тинчлик урнатилишига ишонувчилар хам куп.

Гайрат ЙУЛДОШ тайёрлади.

Check Also

egIg0RbcjP9-5zjdCz_YbLJq8b2lia1O

Фукаролар курол сохасида рухсат бериш жараёнларидан кандай тартибда утиши маълум булди

Курол муомаласи сохасида рухсат бериш тартиб-таомилларидан утиш тартиби тасдикланади. Фото: ИТАР-ТАСС/ Зураб Джавахадзе Вазирлар Махкамасининг …

Даре уз Янгиликлар – сӯнги Ӯзбекистон хабарлари