Главная / Жахон / Курдлар ким? Феминистлар, ИШИДни енгганлар ва булиб ташланган халк

Курдлар ким? Феминистлар, ИШИДни енгганлар ва булиб ташланган халк

Курдларнинг харбий отрядлари ИШИД устидан козонилган галабада мухим ролни уйнашганди, аммо хозир америкаликлар Сурия шимолидан кетиши ва Туркия кушинлари бу худудга бостириб кириши туфайли уларнинг такдири хавф остида колмокда.

Курдларда аёллар урушда хам, хокимиятда хам эркаклар билан тенг хукуклидир

Уруш ичида колган Сурияда улар хокимиятни децентрализация тамойиллари асосида (марказлашган системадан марказлашмаган системага утиш), феминизм, экология ва ижтимоий адолат коришмасидаги мафкура таъсиридаги мухторият тузишга харакат килишмокда.

Би-би-си Сурия курдлари – Якин Шаркдаги давлатлар уртасида булиб олинган 30 миллионлик халкнинг илгор вакиллари хакида хикоя килади.

Курдлар ким?


Ирокнинг Сулаймония шахридаги курд эркаклари / AFP

Курдлар – хинд-европа этноси, уларнинг тарихий ватани Курдистон хозирги Ирок, Эрон, Сурия ва Туркиянинг тогли худудларида жойлашган.

Бу худудларда бугунги кунда жами 30 млн нафар атрофида курдлар яшайди, бу сони буйича Якин Шаркдаги туртинчи энг йирик халк, минтаканинг уз давлатига эга булмаган энг йирик халки.

Улар нима учун курашади?

Курдларнинг аксар кисми – сунний мазхабига эътикод килувчи мусулмонлардир, шу билан бирга уларнинг орасида бошка мазхаблар хам кенг таркалган.

Шу жумладан, езидлар – куплаб динларнинг элементлари коришган эътикод.

Бу синкретик эътикод издошлари асрлар давомида «иблисга сигинувчилар» сифатида таъкиб килиб келинган, мусулмон курдлар томонидан хам.

Нега курдларнинг уз давлати йук?

XX аср бошида Европадаги державалар (суперкудратли давлатлар) Усмонлилар империяси худудида мустакил Курдистон давлатини тузишни режалаштиришганди. Аммо бу гоя амалга ошмай колган.


АКШнинг Тель-Авивдаги элчихонаси олдидаги намойиш вактида кутарилган курдлар байроги / Reuters

Хозирда курдлар ягона давлат учун эмас, мавжуд давлатлар ичидаги мухторият учун курашишади. Сурияда хам, Туркияда хам курдлар Ирокдаги миллатдошлари каби (бу давлатдаги Ирок Курдистони мухторияти янги конституция буйича кенг ваколатлар билан таъминланган) уз узини бошкарувчи худуд макомини олишни исташади.

Курдларнинг энг куп кисми Туркияда яшайди, турли бахоларга кура, Туркия ахолисининг 15 фоиздан 23 фоизгача булган кисми курдлардир. Бу ракам усиб бормокда – демографик купайишдан ташкари, мамлакатнинг асли курд булган фукаролари узларини курд сифатида идентификациялашмокда.

Туркия улар террорчилигини айтади. Чиндан хам шундайми?

«Курд масаласи» – XX аср мобайнида Туркиянинг асосий бош огриги булиб келган. Турклар хукумати бундай миллат борлигини куп вакт давомида тан олмаган ва уларни «тоглик турклар» деб аташган.

Курдларнинг хукук ва мухторият учун курашидаги хал килувчи ролни Абдулла Ужалан бажарган, у 1970-йилларда Курдистон ишчи партиясига – сиёсий ва жангари ташкилотга асос солган.

Ужалан аввалига марксчи-ленинчи булган, аммо йиллар утиб унинг карашларида анархизм ва либертар-социализм гоялари хам пайдо булган, шунингдек, аксилглобалчилар орасида машхур булган америкалик файласуф Мюррей Букчин асарларини урганган. Буларнинг барчаси хам Туркиядаги, хам Суриядаги курдларнинг элита табакалари таркибини узгартиради: улар жамиятнинг куйи катламлари томонидан куллаб-кувватланади.


Курдистон ишчи партиясининг харбий машгулоти, 2007 йил, Ирок / AFP

Курдистон ишчилар партияси Туркияда, АКШда ва Европанинг катор давлатларида террорчи ташкилот сифатида тан олинган. Туркия президенти Ражаб Тоййиб Эрдуган Суриядаги курд харбий булинмалари Курдистон ишчи партияси томонидан бошкарилишини ва улар хам террорчилар хисобланишини таъкидлаб келади.

Аммо экспертларнинг хисоблашича, Сурия курдлари КИПга буйсунишмайди, камида тугридан-тугри алока йуклиги айтилади.

«Суриядаги вазият хаддан ташкари огир, уни КИП рахбариятининг Ирок шимолидаги Кандил тогларида жойлашган кароргохидан туриб бошкариб булмайди», – дейди Вашингтондаги Якин Шарк институти илмий ходими Гуней Йилдиз.

Курдлар партиялари ва отрядлари бюрократик тузилишига кура эмас, мафкуравий жихатдан горизонтал харакатлар сифатида бир-бирига богланган, дейди Берлиндаги Трансминтакавий тадкикотлар форумининг маданий антропологи ва илмий ходими булган Ектан Туркйилмаз.

«Хеч кандай марказий кумита йук – бу оксиморон булган буларди, чунки тармок хокимиятни марказсизлаштириш тамойили устига курилган», – дейди Туркйилмаз.

Курдлар Сурияда нима учун курашади?

Сурия шимоли-шаркида тахминан 1,5-2 млн курд яшайди. Аммо уларнинг хукуклари расмий Дамашк томонидан доимий равишда инкор этиб келинган, чунки Сурияни бошкарадиган ягона араб давлати тузиш гояси байрокдори булган Баас партияси араб миллатчилиги мафкурасидан чекинмайди.

Сурия режими хатто минтаканинг куплаб халклари орасида таркалган Навруз байрамини нишонлашни хам чеклаб куйган.

Фукаролик уруши бошлангач Дамашк ва курдлар муносабатлари яхшилана бошлади. Курдлар Асадга карши харакатларга кушилмади, уз навбатида Сурия армияси хам курд отрядлари назорат урнатган шимоли-шаркдаги худудларга бостириб кирмади.


Суриянинг Ал-Камишли шахрида чикиш килган Рожава оркестри /AFP

Бу якинлашув финали Россиянинг Хмеймимдаги базасида Сурия хукумати ва курдлар уртасидаги келишув битими булди. Курдлар таклифи билан Сурия армияси Россия харбийлари хамрохлигида мамлакат шимолига, Туркия ва унинг иттифокчилари хужумига карши жунатилди.

«Эрдуган икки кун ичида Россия йиллар давомида кила олмаган ишни килди», – дейди Би-би-сига Россия фанлар академияси шаркшунослик институти илмий ходими Константин Труевцев.

Курд мухторияти кандай ташкил килинган?

2012-2013 йилларда курд отрядлари Сурия шимоли-шаркидаги катта худудни кулга киритишди. Хозир улар мамлакатнинг туртдан бир кисмини назорат килишади. 2014 йилда улар узини узи бошкариш органларини тузишган, бу аввалбошдан миллий мухторият учун асос сифатида курилган.


Сурия шимоли-шаркида мухтор худуд тузилгани эълон килиниши / AFP

Вакт утиши билан араблар, туркманлар, оссурлар ва арманлар яшайдиган худудлар хам курдлар бошкарувига утди. Натижада Сурия Шимолий-Шаркий мухторияти (Рожава) маъмурияти факат курдларни эмас, худуддаги барча халк вакилларини уз халки деб хисоблайди.

Бу мухториятда хокимиятнинг хар бир органида – махаллий кенгашлардан тортиб худудий рахбариятларга кадар – хамраисларга эга, бу лавозимлардан бирини албатта аёл киши эгаллайди. Маъмурият рахбарлигида айни вактда араб Мансур Селам ва курдлар вакили Илхам Ахмад (аёл киши) турибди.

Сурия курдларининг демократик гоялари мухторият худудида купхотинликни такиклайди; курд аёллари ИШИДга карши жангларда хам катнашишди.

«Улар муваффакият билан хам сиёсий тузилмаларни куришди, хам куролли кучларни ташкил этишди», – дейди Константин Труевцев.

АКШ ва Россия билан музокараларни ким олиб боради?

Сурия курдлари номидан жахондаги йирик давлатлар билан музокараларни Сурия демократик кучлари (SDF) – АКШ томонидан куроллантирилган ва куллаб-кувватланиб келинган, курдлар, араблар, оссурлар ва мамлакат шимоли-шаркидаги бошка халклардан таркиб топган харбий тузилма кумондони, генерал Мазлум Абди олиб боради.

Абди – Сурия шимолидаги Кобани шахрида тугилган. У уз вактида Курдистон ишчи партиясида таълим олган ва партия етакчиси Абдулла Ужалан билан дустлашган.


Курд отрядлари кумондони генерал Мазлум Абди, у жахон державалари билан музокара утказади /AFP

Лекин бу уз вактида америкалик сенаторлар Жон Маккейн ва Линдси Грэмга Суриянинг озод этилган шахарларига генерал Мазлумнинг мехмонлари сифатида ташриф буюришига халал бермаганди.

Айнан КИП ва Ужалан билан алокалари туфайли Туркия Абдини террорчи деб хисоблайди.

Нима учун курдлар АКШ иттифокчисига айланган?

Чоршанба кунги матбуот анжуманида АКШ президени Дональд Трамп икки марта курдлар жанг килишни билиши хакида гапириб утди. Бу эртак эмас. Чиндан хам, АКШ рахбарлигидаги коалиция ИШИД билан жанглардаги муваффакиятлари туфайли курдларга ишонч билдиришганди.

Америкаликлар ИШИДга карши кураш бошлагач, АКШ авиацияси хамкорлигида курукликда террорчиларга карши жанг олиб бора оладиган иттифокчиларни кидиришганди.

Курдлар бу борада энг умидли ва ишончли иттифокчи булиб чикди. Уз навбатида авиация ва артиллерия кучларига эга булмаган курд отрядлари учун хам бу тактик билимларга эга булган бундай харбий альянс манфаатли эди.

Айнан курд отрядлари Раккани озод этиш ва Сурияда жангарилар халифалигига бархам беришда коалиция таркибида асосий ишни бажарган курукликдаги кучлар булганди.

Курдлар ва Россия

Курдларнинг Россия билан муносабатлари утган аср бошларига бориб такалади – Биринчи жахон уруши вактида барзонийлар уругига мансуб булган отрядлар Рус императори армиясига кушилган, дейди Би-би-сига Константин Труевцев.


Ирок Курдистонининг биринчи президенти Маъсуд Барзоний Москвада усган / AFP

Иккинчи жахон уруши вактида советлар Эронни оккупация килиши окибатида курдларнинг Мехабад Республикаси тузилганди, аммо совет аскарлари кетгач, 1946 йилда Эрон шохи бу давлатни йук килади.

Мехабад харбий кучларига бошчилик килган генерал Барзоний СССРга кочиб боради, у бу ерда 1958 йилгача яшайди ва кейин Ирокка келади. Унинг угли Маъсуд Барзоний 2005 йилда Ирок Курдистони мухториятининг биринчи президентига айланади.

«Мен 1986 йилда Маъсуд Барзоний билан учрашганимда, у Москвада яшагани ва махаллий болалар билан футбол уйнаганларини эслаши хакида айтиб берганди», – дейди Труевцев.

Шаркшуноснинг сузларига кура, Москва хамиша курдлар билан алокаларни куллаб-кувватлайди. Россия Суриядаги низога аралашгач, россиялик дипломатлар курдлар ва Дамашкни келиштириш учун харакат килиб келишади.

Расмий Москва Сурия Курдистонида хукмрон булган, ахолининг 80 фоизидан ортиги томонидан куллаб-кувватланадиган Демократик иттифок хамраислари билан алока урнатган.

Аммо россиялик харбийларнинг бир кисмида АКШ билан иттифок тузгани учун уларга ишончсизлик мавжуд, дея кушимча килади Труевцев.

Check Also

egIg0RbcjP9-5zjdCz_YbLJq8b2lia1O

Фукаролар курол сохасида рухсат бериш жараёнларидан кандай тартибда утиши маълум булди

Курол муомаласи сохасида рухсат бериш тартиб-таомилларидан утиш тартиби тасдикланади. Фото: ИТАР-ТАСС/ Зураб Джавахадзе Вазирлар Махкамасининг …

Даре уз Янгиликлар – сӯнги Ӯзбекистон хабарлари