Главная / Иктисодиёт / Хитой нимани истаяпти? «Бир макон, бир йул» лойихасидан умидлар ва хавотирлар (иккинчи макола)

Хитой нимани истаяпти? «Бир макон, бир йул» лойихасидан умидлар ва хавотирлар (иккинчи макола)

Нагоя иктисодиёт университети (Япония), Бизнес хукуки факультети профессори, «Буюк келажак» экспертлар кенгаши аъзоси Алишер Умирдинов икки кисмдан иборат маколасининг биринчи кисмида хитойлик хамкорларнинг режаларини тахлил килган булса, мазкур иккинчи маколасида «Бир макон, бир йул» лойихаси билан боглик умид-истаклар хакида фикр юритган.    

04

«Бир макон, бир йул» нимаси билан бизни узига тортди?

Аслини олганда, бундан аввал хам «Ипак йули» лойихалари доирасида Марказий Осиё минтакаси турли катта давлатларнинг эътибори остида булиб келди. АКШ, Россия, Хиндистон, Европа Иттифоки, Туркия худудий хамкорлик лойихаларини уртага ташлаб келяпти. Бирок бу лойихалар катта инфраструктура лойихаларини кузда тутмаган. Куплари когозда колиб кетган десак, муболага килмаган буламиз.

Хуш, Хитой хукумати томонидан уртага ташланган бу сафарги «Ипак йули» лойихасини биз нега биринчилардан булиб куллаб-кувватладик? Мазкур лойиха курукликнинг кок уртасида жойлашган Узбекистон учун нимаси билан жозибали?

Аввало шуни айтиш кераккки, 2013 йилда мазкур ташаббус эълон килинганидан кейин Хитой узининг ташки инвестиция ва савдо алокаларининг хаммасини «Бир макон, бир йул» байроги остида жамлади. БМБЙ Хитойнинг расмий ташки иктисодий сиёсати макомига кутарилди ва хатто якинда узгартирилган ХХР конституциясида хам уз аксини топди. Энди Узбекистон-Хитой иктисодий алокаларини БМБЙ ташаббуси доирасида тахлил килса хам булаверади.

Узбекистон 1991 йилдан бошлаб ХХР билан иктисодий алокаларни юритиб келяпти. Хитой Узбекистоннинг энг йирик тижорий хамкорларидан бири ва мана бир неча йилдирки, Хитой Узбекистон учун энг йирик хорижий инвестор. 2017 йилнинг узида савдо айланмаси хажми 5 миллиард АКШ долларига тенг келган булса, томонлар бу хажмни 2020 йилга етиб икки баравар оширишни кузлаяпти.

Хитой ширкатлари юртимизда катта инвестиция битимлари тузишга эришишган. Масалан газ ва уран казиб олиш буйича жами 15 миллиард АКШ долларлик шартномалар имзоланган. Кушма корхоналар сони 700дан куп булиб, бунда Хитой инвестицияси жами 8 миллиард АКШ долларидан ошди.

Узбекистон хукумати БМБЙ лойихаси эълон килинган илк кунлариданок уни куллаб-кувватлашини билдирган. Натижада «Ипак йули» Иктисодий макони курилишидаги хамкорлик Узбек-Хитой халкаро алокаларининг асосий йуналишига айланди. Шу сабабли, Хитой ташкил этган илк глобал молия институти – Осиё инфраструктура банки ва Инвестиция банкида Узбекистон ташкил этувчи сифатида катнашди ва уни фаол куллаб-кувватлади.

Президентимиз 2017 йил май ойида БМБЙнинг 1-Форуми учун Пекинга давлат ташрифи билан борди ва ХХРнинг энг йирик давлат ширкатлари ва банклари билан музокаралар олиб борди. Натижада жами киймати 22 милииард АКШ долларлик 100дан зиёд битимларга эришилганди. Ташриф доирасида тарафлар кушма декларация эълон килишган ва унда куйидаги мухим масалалар жой олган:

  • Узбекистон ва Хитой уртасида 2009 йил 14 октябрда имзоланган узок муддатли савдо битими доирасида Узбекистон кишлок хужалиги махсулотларини, табиий ресурсларини ва энергия махсулотларини Хитой бозорига экспорт килишга тайёр;
  • томонлар Хитой тараккиёт банки ва Хитой Эксимбанки Узбекистондаги турли инфратузилма лойихаларини молиялаштиришни куллаб-кувватлайди;
  • томонлар юкори технологияли кушма корхоналарни рагбатлантириш ва табиий ресурслар билан боглик булмаган махсулотларни ишлаб чикаришни рагбатлантиришга йуналтирилган сармоявий хамкорлик тугрисида келишиб олдилар;
  • томонлар халкаро автомобил транспорти битими тузилганини алохида эътироф этиш билан бирга, уртадаги савдо муносабатларини мустахкамлаш учун битим ахамиятини алохида таъкидладилар;
  • томонлар «Узбекистон-Киргизистон-Хитой» темир йул лойихаси буйича музокараларни тезлаштириш мухимлигини таъкидладилар.

Хамкорликнинг амалий натижаси уларок, БМБЙ ташаббусининг 1-Форумидан уч ой утиб, 2017 йилнинг август ойида президент Шавкат Мирзиёев Осиё инфраструктура ва инвестиция банки рахбари Жин Ликунни Тошкентда кабул килди. Томонлар Узбекистондаги бир катор лойихаларни амалга ошириш буйича хамкорликни мухокама килдилар. 2,7 миллиард АКШ доллари микдоридаги ушбу лойихаларга сув хужалиги объектларини модернизация килиш, энергетика инфратузилмасини ривожлантириш, замонавий автомобил йулларини куриш, темир йулларни электрлаштириш, пойтахт метро тармогини кенгайтириш киради.

Узбекистоннинг максади нима?

Имтиёзли кредитлардан фойдаланиш, Хитой ишбилармонлик мажмуаларини ишга тушириш, махаллий фирмаларнинг ишлаб чикариш салохиятини ошириш, узбек махсулотлари учун мукобил бозорларни топиш – Узбекистон хукуматининг асосий максадлари. Бундан ташкари, ташки савдони ривожлантириш, кушимча кийматли узбек махсулотларини БМБЙ лойихаси ёкасида жойлашган мамлакатларга етказишда лойиха ресурсларидан фойдаланиш хам максад килинган.

Транспорт инфратузилмаси булмаган, дунё портларига чикиш учун камида иккита давлатни кесиб утиши лозим булган Узбекистон учун мазкур лойихада иштирок этиш Европа Иттифоки, Якин Шарк ва Хитой каби йирик глобал бозорларга муваффакиятли интеграциялашувга ёрдам беради.

БМБЙга кушилиш оркали Узбекистон хукумати савдо йулларини диверсификация килиш имкониятини кулга киритиши мумкин. Айникса, «Ипак йули» Иктисодий маконининг учта транс Евроосиё иктисодий йулаклари орасида Хитойдан Марказий Осиёга, кейин Россия оркали Европага (Болтик денгизига кадар) олиб борадиган иктисодий йулаги ва Хитойдан Марказий Осиё ва Гарбий Осиё оркали Форс курфази ва Урта Ер денгизга кадар чузилган йуллар ахамиятлидир.

«Бир макон, бир йул» ташаббуси доирасида курилган Камчик туннели:

Бошка мухим нукталар:

1. Инфратузилма. Узбекистон-Киргизистон-Хитой темир йул лойихаси

Узбекистон 2016 йилда Хитой Эксимбанкидан 455 миллион АКШ доллари микдорида инфратузилма кредитини жалб килган холда шаркий Узбекистоннинг тогли кисмида 19,2 км узунликдаги Камчик туннелини куришга муваффак булганди. 2016 йил июнида Узбекистон ва ХХР рахбарлари иштирокида Ангрен-Поп электрлаштирилган темир йули ва Камчик туннелининг очилиш маросими утказилди. Уни ХХРнинг China Railway Group компанияси амалга оширган. Иш бу билан тухтамаган, Узбекистон кушни Киргизистон билан бирга ХХРга «Узбекистон-Киргизистон-Хитой» темир йул лойихасини БМБЙ доирасида куриш таклифи билан чикди.

Таъкидлаш жоизки, ушбу лойиха Хитой томонидан эмас, балки Урта Осиё давлатлари томонидан, БМБЙ эълон килинишидан олдин таклиф килинган. Узбекистон-Хитой уртасидаги кушма баёнотга ушбу лойиханинг кушилиши Президент Мирзиёевнинг дипломатик ютуги сифатида курилиши мумкин. Бирок Хитой ва собик совет иттифоки республикалари темир йуллари рельслари энининг турлилиги ушбу темир йули линияси курилиши 20 йилга кечиктирилишига сабаб булмокда.

Юкоридаги лойихалардан ташкари, давлатимиз Осиё Инфратузилма ва инвестиция банкига утган йили бошида Бухоро-Урганч-Хива темир йули электрлаштирилиши буйича лойихани молиялаштириш учун ариза топширган. Лойиха 3 боскичдан иборат булиб, Бухоро-Мискан, Мискан-Урганч ва Урганч-Хива йуналишлари учун жами 340 миллион АКШ доллари суралган. Агар у амалга ошса, ушбу шахарлар орасидаги катнов тезлашади, туристлар харакати енгиллашади ва юк ташиш ишлари осонлашади. Хозирча ушбу лойихани банк кенгаши качон тасдикланиши номаълумлигича колмокда. Бундан ташкари, Хитой томонидан уртага ташланган ва Урта Осиё давлатлари хам куллаб-кувватлаган Хитой-Урта Осиё газ кувурининг 4-линияси булган Д-линиясини куриш сунгги йилларда ортга сурилмокда. Тожикистонлик дустларимиз бу линияга катта умид билан карашаётган булса-да, баъзи бир ноаник сабабларга кура ушбу катта лойиха амалга ошмай турибди.

Нима булганида хам, таклиф этилаётган лойихаларимиз иктисодий жихатдан узини оклаши, узокни кузлаши, лойиха амалга ошириладиган худудлардаги ахоли турмуш шаротини яхшилаши, баркарор ривожланишни (sustainable development) юзага келтирадиган булиши шарт. Йукса лойихалар Африка улкаларидаги каби купчилик томонидан ишлатилмайдиган ёки атрофдаги ахоли учун фойдаси тегмайдиган инфратузилмадан иборат булиб колади. Бундай булмаслиги учун халкимиз, айникса худудлардаги манфаатдор фукароларимиз ва эксперт-мутахассисларимиз БМБЙ лойихалари хакида етарлича маълумотга эга булишлари лозим. Хитой билан тузилаётган барча шартномалар иложи борича ошкор этилиши, изохланиши, экспертизадан утказилиб, оммага такдим этилиши даркор. Шундагина Хитой билан буладиган халкаро алокаларимиз узини оклаши, хар икки томон учун манфаатли булиши мумкин.

2. Хитой банклари бизга бераётган карзлар

Охирги икки йилда Хитойнинг оммавий банкларидан юртимиз банклари олган кредитлар хажми сезиларли даражада ошди, бу эса баъзи академик доираларда ташвиш уйготди. 2018 йил апрель ва июнь ойлари орасида Узбекистоннинг бир катор банклари Хитой банклари билан «рамочний» битим тузиб, 1 млрд. АКШ долларидан ортик кредит шартномалар имзоланди ва молиялаштиришнинг катта кисмини SINOSURE (Хитойнинг экспорт кредитларини сугурталаш корпорацияси) сугуртаси билан копланди. Узбекистон банклари ушбу хамкорлик доирасида бундан кейин 3 йилдан 10 йилгача булган муддатга кредит маблаглари олишлари мумкин. Хар бир лойиха учун якуний шартлар алохида белгиланадиган булди. Ушбу кредит линиялари Хитой пудратчилари томонидан технологик ускуналар ва хизматларни молиялаштиришга йуналтирилади. Бундан ташкари, «Ипак йули» Фонди Узбекистоннинг кадимий шахарларида курилишга оид бир катор лойихаларни фаол рагбатлантиришни максад килган.

Куряпмизки, давлатимизнинг ХХР ва унинг оммавий банкларидан ташки карзлари хавотирланадиган даражада катта эмас. Шундай булсада, карз микдори йил сайин ортиб боряпти. Бундай вазиятда, авваламбор, кушни Киргизистон ва Тожикистон республикаларидаги холат бизга урнак булиши, ташки карзларимиз диверсификация килиниши лозим, токи ХХРга хаддан ортик богланиб колмайлик.

Нафакат Хитойдан, балки хар кандай молиявий институтлардан катта карзларни олишда эхтиёткорона ёндашиш лозим. Мен таниш булган маълумотларга кура, давлатимиз Осиё тараккиёт банки, Жахон банки, Европа тараккиёт ва тикланиш банкларидан карз олишда мульти-вектор сиёсат юритаётгани учун хозирча катта хавотирга урин йук.

Президент Шавкат Мирзиёев вактинчалик президент вазифасини бажаришга киришиш пайтидаги Олий Мажлис кушма палаталари мажлисидаги нуткида алохида таъкидлаганидек, «четдан карз олиш буйича консерватив ёндашув сиёсатини давом эттириш, давлатнинг ташки карзи хаддан зиёд ошиб кетишига йул куймаслик мухим ахамият касб этади». Ташки карзимиз, айникса давлат химояси остида олинадиган суверен карзлар ялпи миллий махсулотимизнинг 30 фоизидан ошмаслигига жиддий ахамият берсак, фойдадан холи булмайди. Бу уринда суз навбати – Молия вазирлиги ва иктисодчиларимизга.

3. Узбекистон ва Хитой манфаатларининг баъзида мос келмаслиги

Очик тан олиш керак – томонларнинг устувор йуналишларда манфаатлари узаро мос келмаслиги холатлари хам кузатилади. Хитой Урта Осиёдаги кушниларига инфратузилма лойихаларини экспорт килишга йуналган, махсулотларни ишлаб-чикаришни эса узида колдиришни афзал билади. Хусусан, саноат маркази сифатида Шинжон вилоятини ривожлантиришга харакат килмокда. Урта Осиё мамлакатлари, шу жумладан, Узбекистон уз худудларида ишлаб чикариш комплексларини куришни истайди.

Узбекистоннинг БМБЙ буйича холати кушни мамлакатлардагидан фарк килади. Агар Туркманистон ва Козогистон учун Хитойдан келган тугридан-тугри хорижий инвестицияларнинг катта кисми углеводородлар билан боглик булса, ишсизлик даражаси юкори булган, 33 миллионлик давлатимиз эса:

  • саноат худудларини фаоллаштиришга интилмокда;
  • Хитой компанияларининг махаллийлашишини куллаб-кувватлаш оркали хитойлик тадбиркорларни Узбекистон иктисодиётини ривожлантиришга ва махаллий ахолини иш билан таъминлашга ундаяпти;
  • хитойлик сайёхларни жалб килишни уйлаяпти; президент Шавкат Мирзиёев Шанхай хамкорлик ташкилотининг (ШХТ) 17-йигилишида ушбу ташкилотнинг Туризм университетини Узбекистонда ташкил этишни таклиф этгани ва бунинг амалга ошгани бунга далил.

Юкорида айтилганларнинг барчаси Узбекистон хукумати Хитой билан савдо ва хизмат курсатиш сохаларини эркинлаштиргандан кура, тугридан-тугри Хитой инвестициясини олишни афзал кураётгани ва назаримда, шу боис Хитой билан якин орада чукурлаштирилган эркин савдо битимини имзоламаслигини билдиради.

Хулоса

«Бир макон, бир йул» ташаббуси хакида канча мунозара килинмасин, унинг фойда тарафларини хеч ким инкор эта олмайди. Давлатимизнинг ушбу ташаббусдаги фаол иштироки мантикан тугри. Бирок БМБЙ доирасидаги хар бир лойиханинг кандай амалга оширилишига караб манфий натижалар юзага чикиши эхтимоли хам етарлича.

Хулоса урнида БМБЙ ташаббусининг юртимизда муваффакиятли амалга ошиши омилларини санаб утсам.

Биринчидан, Хитойдан карз ва технология олаётган давлатлардан «кузга караб» иш килиш тавсия этилади. Узбекистон учун БМБЙ лойихаси манфатли булиши учун олинаётган карз ва инфраструктура лойихалари кай даражада фойдали эканини бахолай билишимиз лозим.

Иккинчидан, маъмурчилигимизни ислох этмасдан, СССРдан колган мерос – коррупциялашган эски тизимни ислох этмасдан туриб олинган карз маблаглари суиистеъмол этилиб, бир кисми талон-торож булиб, бошка кисми самарасиз сарфланиб кетиши аник. Зеро, давлат мулкига булган бундай муносабат аввалги тузумда «яхши» шаклланган булиб, ундан кутулмасак олдинга силжий олмаймиз. Бошимизга юзлаб миллиард долларлик карз устида утириб колган баъзи мамлакатлар холи тушиши мумкин.

Учинчидан, «Ипак йули» туризми ва темир йул лойихалари каби ташаббуслар билан Узбекистон томони Хитой билан муваффакиятли дипломатик алокани давом эттириши, холат Хитойнинг биз билан бир томонлама монологи эмас, балки диалог шаклида олиб борилиши лозим. Лойихалар факатгина йул-куприкларни барпо этишни эмас, балки ишлаб чикарувчи фабрика ва заводлар каби саноат комплексларини ривожлантиришга каратилиши мухим. Бунда эътибордан кочириб булмайдиган нукта – кучириб келтириладиган завод ёки фабрика табиатимизни ифлослантирмаслиги, инсонлар саломатлигига хавф солмаслиги зарур.

Адлия вазирлиги кошидаги Хукукий сиёсат институтида ишлаб чикилган, БМБЙга оид лойихалар соха мутахассислари томонидан яхши урганилиши ва мухокамадан утказилишини йулга куйиш лозим. Бунинг учун юртимиз университетларида Хитойни урганадиган эркин шаклдаги тадкикот институтлари фаолият олиб бориши лозим. Бу ерда Хитой ва бошка дунё тилларини яхши биладиган ва турли сохаларда мутахассисликка эга булган ёшларимиз ишлаши ва доимий равишда хисоботларни эълон килган холда, булаётган янгиликларни илмий тахлил этиб боришлари лозим. Шу билан бирга, хитойшунос олимлар (синолог) ва экспертларни етиштириш керак.

Хозирда Хитойда Марказий Осиё давлатларини урганувчи 20тадан ортик тадкикот институтлари, университет факультетлари ва кафедралар уз фаолиятини юритмокда. Киска килиб айтганда, Хитой бизни урганишни аллакачон бошлашган. Макола ва китоблар тухтовсиз чикяпти. Бизда-чи?

Check Also

200sum

200 минг сумлик банкноталар муомалага чикарилади

Янги банкноталар 15 июлдан муомалада булади. Марказий банк 2022 йил 15 июлидан бошлаб янги куринишдаги …

Даре уз Янгиликлар – сӯнги Ӯзбекистон хабарлари