Муқбил тошотар

Бир бор экан, бир йўқ экан. Ўтган замонда Бухоро шаҳрида бир золим подшоҳ бор экан. Унинг бир чиройли қизи бор экан. Унинг номи Меҳринигор экан. Юзининг нури ойни хира қилар экан.
Меҳринигор чиройли, кучли ва ғайратли қиз экан. Юзига ниқоб тортиб, худди йигитлар сингари, ёнида қилич-қалқон осиб, кўп вақтини овда ўтказар экан. Меҳринигор бир куни саккиз юз йигит билан овга чиқибди, юра-юра, бир тоғга етибди. Тоғ жуда баланд экан, бир томони тўқай экан. Тоғнинг бир чеккасидан бир чиройли кийик чиқиб қолибди. Меҳринигор йигитларга қараб: “Мана шу кийикни ўртага олинглар, уни тириклигича тутишимиз керак, кийик кимнинг ёнидан ўтиб кетса, шу одамга жазо бераман”, дебди. Саккиз юз одам ҳар тарафдан давра олиб кийикка камон ташлабди. Кийик чаққонлик қилиб маликанинг ёнидан ўтиб кетибди. Малика жуда ғазабланиб, кийикнинг кетидан от қўйибди. Етиб олиб ўқ отибди, тегмабди. Малика от қўйиб кетаётганида тоғнинг бир чеккасидан бир йўлбарс чиқиб, маликага югурибди. От йўлбарсдан ҳуркиб орқага тисланган экан, малика отдан йиқилиб тушибди. Йўлбарс маликага етишига икки қадам қолганда, яқинда турган чўпон тош билан йўлбарснинг манглайига бир урибди. Йўлбарснинг боши тарс ёрилиб, ерга чўзилибди. Чўпон югуриб келиб маликани ўрнидан турғазибди. Малика уялиб ҳеч нарса деёлмабди.
Шу вақт саккиз юз йигит етиб келибди, маликани бу аҳволда кўриб ҳайрон бўлишибди. Чўпон бечора нима қилишини билмабди. Малика дарҳол отга миниб, қўлидаги узугини чўпонга узатибди.
Малика саройга қайтгандан кейин бир неча вақтгача овга чиқмабди. Энди гапни чўпондан эшитинг.
Бечора чўпон маликадан ажраб қолгандан кейин уйига базўр етиб келибди. Қаттиқ касал бўлиб ётиб қолибди. Чўпон тоғ халқининг энг яхши кўрган фарзанди экан, унинг исм-лақаби Муқбил тошотар экан. Муқбилнинг тўсатдан касал бўлиб қолганига тоғ халқи ҳайрон бўлибди.
Муқбил тоғ халқининг подасини боқиб, уни йиртқич ҳайвонлардан сақлар экан. Чўпон ҳар қандай йиртқич ҳайвонни битта тош билан уриб йиқитар экан. Йиртқичлар Муқбилдан қўрқиб, тоғ халқининг яқинига, пода боқиладиган яйловларга йўламас экан. Муқбил касал бўлгандан кейин, йиртқичлар тоғ халқининг мол-жонига ҳужум қила бошлабди.
Муқбил тошотарнинг қартайиб қолган отаси билан онаси бор экан. Улар Муқбилнинг касалига куйиб йиғлашар экан. Тоғ одамлари Муқбилни ҳар куни кўргани келишар экан. Улар ичида бир донишманд чол бор экан. У бир куни Муқбилдан сўрабди:
— Ўғлим, сенинг касалинг унақа-бунақа касал эмас, ишқ касали бўлса керак. Ростини айт, болам, бу дард сенга қайдин келди? Кимга ошиқ бўлиб қолдинг?
Чўпон ётган жойида кўз ёши қилиб:
— Эй, ота, нимасини сўрайсиз. Менинг дардим тузалмайдиган дардга ўхшайди, — дебди.
Шунда чол яна:
— Жон болам, юрагингдаги дард-ҳасратингни айт. Агар сен яхши кўрган қиз осмондаги ой бўлса ҳам олиб берамиз, — дебди.
Чўпон маликани кўрганини, унинг узук берганини бирма-бир айтибди.
Чол йигитнинг дарди ишқдан эканлигини билиб, бу сирни тоғ халқига айтибди:
— Бизнинг Муқбил тошотаримиз подшоҳ қизи Меҳринигорга ошиқ бўлибди. Энди бунга биз илож топишимиз керак, бўлмаса Муқбилнинг дарди яна оғирлашади, — дебди.
Тоғ одамлари ўйлашиб туриб:
— Подшоҳ қизини Муқбилга бермайди, — дейишибди. Кейин улардан бири:
— Шундай бўлса ҳам киши юбориб кўрамиз, берса бергани, бермаса бошқа бирор чора кўрармиз. Муқбилни ё тилагига етказамиз, ё подшоҳнинг ғазабига учраймиз, — дебди.
Донишманд чол бир қанча кишини эргаштириб, подшоҳ қизига совчи бўлиб борибди. Подшоҳ уларга қараб:
— Хўш, нима арзларинг бор? — деб сўрабди.
Донишманд чол ҳамма воқеани баён қилиб, кейин:
— Шоҳим, биз сизга қулчиликка келдик, — дебди. Подшоҳ тутоқиб кетиб:
— Э, нодонлар, менинг қизимга сенлар совчи бўлиб келдиларингми? Бу қандай номус, ё мени менсимайсанларми? — деб совчиларни зиндонга солдирибди. Кейин лашкарларига қараб:
— Ҳаммангиз бориб саҳройиларнинг мол-мулкини олиб келинг. Муқбилни тириклайин тутиб келтиринг! — дебди.
Лашкарлар тоғ одамларининг мол-ҳолларини оч бўридай талаб, кўп жабр-зулм қилибдилар. Муқбилнинг отаси ҳамма воқеани ўғлига айтиб берибди. Шунда Муқбил:
— Ҳали мени деб бечора халқ шу аҳволга тушдими, — дебди-ю, палахмонини елкасига осиб, жанг бўлаётган жойга от чоптириб кетибди. Бориб қараса, подшоҳ лашкарлари ҳали ҳам халқни эзиб-янчиб талаётган экан. Муқбил дарҳол уларга қарши жанг бошлабди. Лашкарларнинг аллақанчасини қириб ташлабди. Қолганлари ўрдага қараб қочишибди. Бориб подшоҳга арз қилишибди:
— Э, шоҳи олам, Муқбил тошотар жуда зўр йигит экан. Ҳар қандай одамни бир мушт урса, тил тортқизмай ўлдирар экан. Бир қанча лашкар ўлди, биз даргоҳингизга қочиб қутулдик.
Подшоҳ бўғилиб, бутун лашкарини йиғдирибди, ўзи бош бўлиб, жангга кирибди.
Муқбил узоқдан туриб тош билан лашкарларнинг бошларини учираверибди.
Подшоҳ Муқбилга баравар келолмаслигига кўзи етиб, унга мана шу хатни юборибди:
“Э, паҳлавон йигит! Қизимни сенга беришга розиман. Лекин бир шартим бор: икки қўлингда тўрттадан саккизта йўлбарсни етаклаб келасан. Агар шу шартимни бажо келтирсанг, қизим сеники”.
Муқбил бу шартни қабул қилибди, аммо подшоҳдан зиндонда ётган бегуноҳларни чиқариб юборишни талаб қилибди. Подшоҳ бу талабни қабул қилибди, зиндондагиларни бўшатиб юборибди.
Муқбил тоғ халқидан розилик олиб, якка ўзи йўлбарс қидириб кетибди. Юра-юра бир тўқайзорга етибди. Қамишзорда ухлаб ётган бир йўлбарсни кўриб қолибди. Вақтни қўлдан бермай, бора солиб уни бўғибди. Йўлбарс ўрнидан туриб Муқбил билан олиша кетибди. Муқбил йўлбарсни маҳкам бўғиб олиб, мушук боладай қўлида ўйнатиб, бир-икки марта ерга урибди. Йўлбарс гангиб қолгандан кейин, тумшуғига беҳуш қиладиган дори тутиб, уни ҳушидан кеткизибди, бурнидан буроз солиб, йўғон занжир билан дарахтга боғлаб, яна йўлга тушибди.
Юриб-юриб бир тоғга чиқибди, унда яна бир йўлбарсга дуч келибди. У билан олишиб, уни ҳам енгибди: занжир билан бир катта дарахтга боғлабди. Шу йўсинда саккизта йўлбарсни тутиб боғлабди. Кейин уларнинг ҳаммасини бир жойга йиғиб, бирин-кетин ҳушига келтириб, тепиб-тепиб қўрқитиб қўйибди. Йўлбарслар қўрққанидан бошларини қуйи солиб, дир-дир титрар эмиш. Муқбил саккиз йўлбарсни етаклаб йўлга тушибди, еттинчи куни кечқурун қишлоғига етиб келибди. Муқбилнинг ўлжа билан омон-есон келганини кўрган қишлоқ халқи жуда севинибди.
Муқбил эрта билан қўлида тўрттадан саккизта йўлбарсни етаклаб, подшоҳ саройига борибди.
“Муқбил тошотар шартни бажариб, саккизта йўлбарсни етаклаб келаётир”, деб ҳамманинг юрагига ғулғула тушибди. Одамлар уни кўришлари билан тўс-тўс бўлиб қоча бошлабдилар. Ясовуллар бу хабарни подшоҳга етказибдилар. Подшоҳни ваҳима босиб: “Мен уни ўлиб кетар деб ўйлаган эдим, аттанг, тирик қолибди”, деб бир қанча лашкар билан Муқбилни кутиб олишга чиқибди. У ноилож бундай дебди:
— Балли, ўғлим, балли! Шартимни бажарибсан. Энди қўлингдаги йўлбарсларни тоғга элтиб, ўша ерда териларини шил. Бу ишни қилиб келганингдан кейин сенга яна бир шартим бор. Бу шартим шуки, Ҳотамтойнинг бошини кесиб келтирасан. Унинг битта яхши оти бор, шуни ҳам олиб келасан. Ана шундан сўнг сенга қизимни бераман.
Шоҳнинг ваъдасида турмаганлиги Муқбил тошотарга ёқмабди. Муқбил ўзича ўйлабди: “Балки Ҳотам қароқчи, халққа жабр қилувчи кишидир. Бўлмаса унинг боши подшоҳга нима учун керак бўлади. Хўп, майли, шундай экан, иккинчи шартни ҳам ўрнига қўяй. Шоядки халқ зулмдан қутулса”.
Сўнгра Муқбил қишлоқдаги ёр-дўстлари билан хайрлашиб, Ҳотамнинг боши билан отини олиб келишга жўнаб кетибди. Муқбил бир қаландар суратига кириб сафарга чиқибди, тўрт ой деганда Ҳотамтойнинг шаҳрига етибди. “Шу кеча бирон жойда қўнай”, деб ўйлаб бораётган экан, катта анҳор бўйида қирқ ёшлар чамасидаги бир одам отини ювиб турганини кўрибди. Муқбил ундан:
— Ҳотам шаҳардами ё бирор ёққа кетганми? — деб сўрабди. От эгаси жавоб берибди:
— Ҳотамтой шаҳарда. Йўл бўлсин, йигит. Мусофирга ўхшайсиз. Бугун бизникида меҳмон бўлинг, Ҳотамтой олдига эртага борарсиз.
Муқбил ўзича: “Айни муддао бўлди” деб севиниб, ҳалиги одамнинг уйига борибди. Уй эгаси Муқбилни яхшилаб меҳмон қилибди. Вақт ярим кечадан оғганда уй эгаси Муқбилдан сўрабди:
— Яхши йигит, Ҳотамтойда нима ишингиз бор эди?
— Ҳа, зарур ишим бор эди. Сиз уни танийсизми? Ўзи қандай одам?
— Ҳа, Ҳотамни танийман, у шу шаҳарнинг каттаси бўлади. Шундай бўлса ҳам бошқа шоҳлар сингари тахтда ўтирмайди, фақир сингари халқ орасида юради. У кишида қандай ишингиз бор эди? — деб яна сўрабди уй эгаси. Шунда Муқбил анча ноқулай аҳволга тушиб, бироз жим қолибди. Ўзича: “Ҳотамтой халқ орасида юрса, фуқарога ёмонлик қилмаса, ёмон одам эмас экан-да”, деб ўйлабди, кейин бундай дебди:
— Мен жуда ҳайрон бўлиб қолдим. Юртимиз подшосининг амри билан Ҳотамнинг бошини олиб кетгани келган эдим. Гапингизга қараганда Ҳотам жуда баҳодир йигит кўринади. Мен энди у билан майдонда қандай олишар эканман?
Уй эгаси Муқбилдан:
— Ҳотам сизга нима ёмонлик қилган эди? — деб сўрабди.
— Ҳотам-ку менга ёмонлик қилган эмас, — дебди Муқбил. Сўнгра Ҳотамни нима учун ўлдиргани келганини бирма-бир айтиб берибди.
— Сиз бу кеча яхшилаб дам олинг, — дебди уй эгаси, — эрта билан сизни Ҳотамга олиб борай.
Муқбил уй эгасидан миннатдор бўлиб, уйқуга кетибди. Тонг отибди. Эрталаб нонуштадан кейин Муқбил:
— Қани, Ҳотамнинг уйини менга кўрсатиб қўйинг, — дебди. Уй эгаси:
— Ҳотам мен бўламан. Подшоҳ айтган отни бисотимда бошқа нарса бўлмаганидан, кеча сўйиб, сизга овқат қилдим. Сиз ошиқ йигит экансиз, сиз учун битта бош эмас, мингтаси ҳам қурбон бўлсин, — деб Муқбил олдига тиз чўкиб, бошини тутибди. Муқбил Ҳотамнинг мардлигини кўриб, йиғлаб юборибди.
Сўнгра бундай дебди:
— Йўқ! Сизнинг бошингизни кесадиган қўлим қирқилсин! Подшоҳ қизини бермаса, бермай қўя қолсин. Мен сиздек сахийнинг қурбони бўлай!
Ҳотамнинг бир ўғли бор экан, отасига қараб дебди:
— Меҳмон тўғри айтадилар. Барибир, сиз бошингизни берганингиз билан: “Бу бош Ҳотамники эмас”, деб учинчи шарт қўйишдан тоймайди.
Сўнгра Муқбилга қараб:
— Отам сиз билан бирга борсинлар, агар отамнинг боши билан сиздек муҳтож кишининг ҳожати чиқадиган бўлса, мен мингдан мингга розиман, — дебди.
Ўғлининг сўзини Ҳотам маъқуллаб дебди:
— Мен биронта муҳтож одам ҳатто бошимни сўраб келганда ҳам аямайман, деб аҳд қилган эдим. Энди муродимга етдим.
Муқбил нима қиларини билмай, ноилож Ҳотам билан йўлга тушибди. Улар бир қанча кундан кейин Бухоро шаҳрига етиб келибдилар. Муқбил Ҳотамни ташқарига қўйиб, ўзи подшоҳ саройига кирибди. Подшоҳ Муқбилни кўриши билан дарҳол:
— Қани, Ҳотамнинг боши билан отини олиб келдингми? — деб сўрабди.
— Ҳотам сахий йигит экан, билмасдан мен унинг уйига бориб, меҳмон бўлиб қолибман. Бисотида бошқа нарсаси бўлмаганидан отини сўйиб, мендек бир мусофирни меҳмон қилди. Менинг аҳволимни билиб, бошини қиличга тутиб берди. Лекин мен шундай мард, сахий кишининг бошини эмас, ўзини тириклайин олиб келдим, — дебди. Подшоҳ:
— Қани Ҳотамнинг ўзи! — деб қичқирибди. Муқбил подшоҳдан Ҳотамни бошлаб келишга ижозат сўрабди.
Подшоҳ бош қимирлатиб ижозат берибди. Муқбил Ҳотамни подшоҳга рўпара қилибди. Ҳотам подшоҳга салом берибди. Подшоҳнинг ранги қочиб, баданига титроқ турибди. Кейин Ҳотам подшоҳга қараб:
— Сиз йўқлаган Ҳотам мен бўламан, —дебди.
Подшоҳ Муқбилга қараб:
— Мен сенга “Ҳотамнинг бошини келтир”, деган эдим. Сен буни тириклайин олиб келибсан, — деган экан, Ҳотам:
— Мен ўз юртимда бошимни бу йигитга тортиқ қилган эдим, унамади. Ноилож ўзим бирга келдим. Мана, марҳамат, бошимни кестиринг, шу бечорани муродига етказинг, — дебди.
Подшоҳ Ҳотамни ўлимга буюрибди. Жаллод Ҳотамни олиб кетаётганда Муқбил чидолмабди: бир мушт уриб жаллоднинг юзини тескари қилиб қўйибди, кейин подшоҳга ғазаб билан:
— Сен қандай номардсан! Шундай бегуноҳ, мард, олийжаноб йигитни ўлдирадиган бўлсанг, қизингни бермай қўя қол! Агар ўйлаганинг одам ўлдириш бўлса, Ҳотам ўрнига мени ўлдир, — дебди. Подшоҳ тутоқиб бўғилибди ва Муқбилга қараб:
— Ўлдирсам сендан қўрқаманми! — деб жаллодни чақирибди, Муқбилни ўлимга буюрибди:
Шу пайт ичкаридан Меҳринигор югуриб чиқиб, ўзини Муқбилга ташлабди. Подшоҳ ғазаб билан:
— Уни ҳам ўлдиринг! — деб буюрибди. Шунда Ҳотам:
— Эй, хоин подшоҳ, сенда раҳм-шафқатдан асар ҳам йўқ экан, ҳар қандай йиртқич ҳайвондан ҳам баттар экансан! — деб югурганича бориб, подшоҳга ҳужум қилибди. Бунга қарши подшоҳ қилич ўқталган экан, Ҳотам подшоҳнинг қиличли қўлини маҳкам ушлаб, юзига бир тарсаки урибди. Подшоҳ тахтдан ағдарилиб тушибди. Ҳотам Муқбилга қараб:
— Тахтга чиқиб ўтиринг, йигит, — дебди. Халқ золим подшоҳни уриб ўлдирибди, эл-юрт сўрашни Муқбилга топширибди. Сўнгра Ҳотамнинг ўзи бош бўлиб Меҳринигорни тўй-томошалар билан Муқбилга олиб берибди. Эл-юрт тинч ва фаровон умр кечира бошлабди.
Шундай қилиб, Муқбил тошотар билан Меҳринигор иккиси мурод-мақсадига етибди.

Ҳаким балиқчининг ўғли

Қадим замонда ҳаким балиқчи деган чол бор экан. Ҳаким балиқчи Чангалзор деган бир қишлоқдан узоқроқ жойда хотини ва бир ўғли билан кун кечирар экан. Улар турган жойдан сал нарироқда катта дарё оқар экан. Чол ҳар куни эрта билан балиқ овига кетар, ушлаган балиқлари билан тирикчилик қилар экан. Улар жуда камбағал бўлгани учун ҳеч кимга аралаша олишмас экан, бошқа кишилар ҳам улар билан кам муомала қилишар экан. Ҳаким чол бир куни одатдагича балиқ овига кетибди. Дарёга борадиган йўл жарлик, баланд-паст бўлиб юриш жуда мушкул экан. Чол зўрға дарё лабига бориб, бироз дам олгандан кейин балиқ овига киришибди. Жуда кўп балиқ овлагандан кейин, тўрга олтин балиқ тушибди. Балиқчи чол олтин балиқни қўлига олиб, уни роса томоша қилибди. Кейин уйига бориб ўғлини чақириб:
— Ўғлим, мана бу олтин балиқни подшонинг вазирига олиб бориб бер-да, тезда қайтиб кел, — дебди.
Кампир эса нима иш бўлаётганини пайқамай қолибди. Чолнинг ўғли балиқни олиб чопганича катта йўл билан юриб, подшо саройига кириб борибди. “Подшо нима-ю, вазир нима. Кел-е, подшонинг ўзига бера қолай”, деб балиқни подшога берибди. Подшо ҳеч нарса демай балиқни олиб қола берибди. Бола чопиб уйига қайтибди.
Балиқчи чол ўғлидан:
— Балиқни кимга бердинг, ўғлим? — деб сўрабди.
— Подшога бердим, — дебди бола. Балиқчи чол жуда хафа бўлибди-да, ҳеч нарса демай ўз ишини қила берибди.
Эртаси эрталаб вазир подшо олдига келаётиб, катта ҳовузда чиройли олтин балиқни кўрибди. Бироз томоша қилиб, подшо олдига кирибди. Подшодан: “Ҳовуздаги балиқ қаердан пайдо бўлди?” деб сўрабди. Подшо вазирга қишлоқ четида яшайдиган бир балиқчи чолнинг ўғли келтириб берганини айтибди. Вазир боланинг балиқни унга бермай подшога берганидан жаҳли чиқиб, қандай қилиб бўлса ҳам болани ўлдириш пайига тушибди. Подшога қараб:
— Подшоҳи олам, бу балиқ ёлғиз бўлмаса керак, бунинг албатта шериги бўлиши керак. Шу балиқ ҳовузга жуда ярашибди. Шунинг учун болага балиқнинг шеригини топиб келтиришни буюринг, — дебди.
Подшога бу сўз жуда ёқибди-да, шу заҳоти чолнинг оёғини ерга теккизмай ҳузурига келтирибди. Подшо чолга:
— Сен шу балиқни қаердан олиб келтирган бўлсанг, унинг шеригини ҳам қирқ кун ичида топиб келтирасан. Бўлмаса дорга остираман, — дебди. Чол жуда хафаланиб уйига қайтибди. Ўғлини чақириб:
— Мана, сен балиқни вазирга бермаганинг учун бошимизга жуда катта мушкул иш тушди. Шу қирқ кунда олтин балиқнинг шеригини тутиб олиб бориб подшога бермасак, икковимиз дорга осиламиз, — дебди. — Энди буни бажармай иложимиз йўқ. Икковимиз бирга дарё лабига бориб балиқ овлаймиз. Подшо қирқ кун муҳлат берди, — дебди.
Чол ўғли билан бирга дарё бўйига бориб бироз дам олгандан кейин балиқ овлашга киришибди. Кечгача жуда кўп оддий балиқларни тутишибди. Лекин олтин балиқ учрамабди. Ота-бола ўттиз тўққиз кун балиқ овлашибди. Тўрга олтин балиқ илинмабди. Чол билан ўғли: “Энди подшо бизни дорга осади”, деб жуда хафа бўлишибди. Қирқинчи куни ота-бола “Бир кунлик умримиз қолди”, деб, ўлишларига ишониб, охирги марта балиқ овига боришибди. Кечгача ов қилиб, кечқурун бўлганда тўрга худди илгариги олтин балиққа ўхшаш балиқ илинибди. Ота-бола жуда хурсанд бўлишибди. Чолнинг қўли қалтираб, кўзидан ёши селдай тирқираб, ўлимдан қолганига ишонмасмиш. Ота-бола уйга қайтишибди.
Кампир ҳар кундагидек, чол билан ўғлим нима олиб келар экан, деб томга чиқиб кутибди. Чол билан ўғли кўринмабди. “Бугун қирқ кун муҳлат тамом бўлди. Балиқни тутиб олиб келишмаса, чолим билан ўғлимдан ажралар эканман” деб, томнинг у ёғидан-бу ёғига безовта бўлиб юрибди. Узоқдан чоли билан ўғли кўрингач:
— Олтин балиқни ушладингларми? —деб бақира берибди. Чол кампир ёнига келиб балиқни кўрсатибди. Эрталаб бўлгач, чол балиқни ўғлига бериб:
— Балиқни вазирга бер, — деб тайинлабди. Бола подшо саройига жўнабди. Подшо дарғазаб бўлиб:
— Бугун қирқ биринчи кун, чолни топиб келинглар, — деб буйруқ бериб турган экан. Бола эшикдан балиқни кўтариб кириб подшога салом берибди ва балиқни узатибди. Подшо севиниб балиқни илгариги балиқ ёнига — ҳовузга қўйиб юборибди. Бола уйига қайтибди.
Эртасига яна вазир подшо олдига келаётиб, ҳовузда бир эмас икки олтин балиқ сузиб юрганини кўрибди. Подшо олдига шошиб кириб, балиқларни томоша қилишни таклиф қилибди. Подшо билан вазир боғ оралаб юриб ҳовуз ёнига келибди. Ҳовузда бир-биридан чиройли икки балиқнинг сузиб юрганини томоша қилишибди. Вазир сўз бошлаб:
— Подшоҳи олам, сизнинг боғингиз жуда ажойиб, ҳеч қандай подшода йўқ. Энди шу боғингизда бир нарса кам, у ҳам бўлса, тилла ҳовуз, — дебди.
Подшо бир сесканиб, кейин хаёл суриб қолибди. Вазир:
— Эй, подшоҳи олам, девлар яшайдиган фалон мамлакатда тилла ҳовуз бор. Суви булоқдек отилиб чиқиб туради. Четида олтин панжара, олтин курси, ҳамма ёғи олтин билан қопланган. Ўша ҳовузни олиб келиб қўйилса, боғингиз бундан ҳам чиройли бўлади, — дебди. Подшо:
— Буни ким олиб келади? — деб сўрабди.
Вазир:
— Балиғини топиб келган одам олиб келади-да. Сиз бундан ғам еманг, фақат буюринг, холос, — дебди.
Подшо одамларига балиқчи чолнинг ўғлини тезда топиб келишни буюрибди. Икки киши болани ўрдага олиб келибди. Вазир болага совуққина қараб “Энди бола ўлади” деб, подшонинг сўзига қулоқ солиб турибди. Подшо болага:
— Девлар маконида олтин ҳовуз бор экан. Сен шу ҳовузни олиб келасан. Агар олиб келмасанг, дорга осиласан, — дебди. Бола подшога:
— Эй, подшоҳим, ҳовузни ҳам олиб келиб бўладими? — дебди. Вазир:
— Подшога гап қайтарма, бадбахт, — деб болани қувлаб чиқарибди. Бола ғамгин бўлиб уйига қайтиб келибди. Чол болани кўриши биланоқ:
— Ўғлим, балиқни яна подшога берган экансан-да, — дебди.
Бола подшонинг буйруғини айтибди. Чол ўйланиб, ўғлига узоқ тикилиб қолибди-да, кейин:
— Ўғлим, энди подшо сени ўлдирмоқчи бўлибди. Сен подшо олдига бор, подшодан бир темир ҳасса, бир темир кавуш, бир неча қўй, бир неча эшак сўра! Подшо сўзингни қайтармайди. Сен ҳамма нарсани олиб йўлга равона бўл. Қўйларни боқиб, чарчаган эшакни қўйиб, янгисига миниб кет, — дебди.
Бола подшо саройига бориб отаси ўргатган нарсаларни сўрабди. Подшо бола сўраган нарсаларнинг ҳаммасини берибди. Бола уларни олиб йўлга равона бўлибди. У ота-онасидан айрилиб, нима қилишини, қаёққа боришини билмай чўл-у биёбонларга чиқиб кетибди. Йўлда қўйлардан сўйиб еб, чарчаган эшакни қўйиб, бошқасига миниб кета берибди. Қўйлар ҳам охири тамом бўлибди, эшаклар ҳам юролмай қолибди. Бола нима қилишини билмай, таваккал деб темир кавушини кийиб, темир ҳассасига таяниб кета берибди.
Йўл юриб, йўл юрса ҳам мўл юриб, оёқлари қавариб, кийимлари йиртилиб кетибди. Бир қирнинг тепасига келиб, чарчаб ухлаб қолибди.
Бола уйқусида ажойиб бир туш кўрибди. Тушида ола чопон кийган, ўрта бўйли, оқ соқолли бир мўйсафид келиб боланинг ҳолини сўрабди. Бола чолга ўзининг қаерга, нима учун кетаётганини, қачондан буён чўл-у биёбонларда сарсон бўлиб юрганини бирма-бир айтиб бериб, йиғлабди. Чол:
— Йиғлама, ўғлим, сенга яхшилик қиламан. Лекин сен айтган ҳовуз девлар қўлида. Буни сен ола олмайсан, — деб боланинг қўйнига бир дона ёнғоқ солиб қўйибди ва: — Мана шу ёнғоқни подшо олдига олиб боргин-да, ҳовузни қаерга қурай, дегин. Шунда подшо сенга дўқ уриб “Қани олиб келган ҳовузинг”, деб жой кўрсатади. Сен шу ёнғоқни подшо кўрсатган жойга қаттиқ урасан. Ҳовуз тайёр бўлади, ўлимдан қутуласан, — деб кетибди. Бола уйғонибди. Шошиб-пишиб қўйнига қўл солиб қараса, ёнғоқ турган эмиш. Бола хурсанд бўлиб баданининг, оёқларининг оғриғини ҳам сезмай, орқасига қайтибди.
Бир неча кун йўл юриб ўз уйига етибди. Қараса, ота-онасини подшонинг икки одами ҳайдаб кетаётганмиш. Бола ота-онасини подшонинг одамларидан қутқазиб, подшо олдига ўзи борибди. Подшо болага:
— Қани, ҳовузни олиб келдингми? — деб ғазабга олиб бақирибди.
Шунда бола пинагини бузмай подшодан:
— Ҳовузни қаерга қурай! — деб сўрабди. Подшо болага:
— Иккала қўлингни бурнингга тиқиб келиб, яна уялмай ҳовузни қаерга қурай деб сўрайсанми, — деб яна баттарроқ дағдаға қилибди.
Бу жанжални вазир эшитиб, дарҳол етиб келиб, подшога:
— Эй, подшоҳи олам, ҳовуз бўладиган жойни кўрсатинг-чи, бола нима қилар экан? — дебди. Подшо:
— Мана шу ерга қура қол, — деб боғнинг энг чиройли еридан жой кўрсатибди. Бола қўйнидан ёнғоқни олиб, подшо кўрсатган ерга бир урибди. Дарҳол тилла ҳовуз тайёр бўлибди. Ҳовузнинг атрофи тилла панжара билан ўралган, ҳовуз ўртасидан сув қайнаб чиқиб, ҳар томонга сочилиб турганмиш. Подшо боши осмонга етиб, балиқларни шу тилла ҳовузга қўйиб юборишни буюрибди. Бола иккала балиқни ушлаб ҳовузга қўйиб юборибди.
Боланинг ўлмай қайтиб келганига вазирнинг ғазаби келиб, яна болани бирор ишга буюришни ўйлай бошлабди. Бола ота-онаси олдига бориб бошидан ўтганларини айтиб берибди.
Вазир подшо олдига кириб:
— Эй, подшоҳи олам, сиз менинг маслаҳатим билан олтин балиқ ҳам тилла ҳовузга эга бўлдингиз. Энди боғингизда яна бир нарса кам, у ҳам бўлса, фалон мамлакатдаги пари қизни олдириб келтирсангиз, боғингизда камчилик бўлмайди, — дебди. Подшо:
— Бу ишни ким бажаради? — дебди.
Вазир:
— Бу ишни балиқни, ҳовузни олиб келган бола бажаради-да, — дебди. Подшо тезда болани топиб келишни буюрибди. Навкарлар болани дам ўтмай олиб келишибди. Подшо болага:
— Сен иккита ишни бажардинг, яна бир иш бор. Парилар мамлакатидан пари қизни олиб келасан, — деб буюрибди.
Бола нима қилишини билмасдан уйига қайтибди. Отасига подшонинг буйруғини айтибди. Шунда ўғлига қараб: Айтганимни қилмай, ўзбошимчалик қилдинг, вазирга бер, десам балиқларни подшога бердинг, ана энди сендан вазир ўч олмоқчи. Майли, яна подшодан бир неча қўй, эшак, темир кавуш, темир ҳасса сўраб олиб, йўлга равона бўл, — дебди. Бола подшо олдига бориб, отаси ўргатган нарсаларни сўрабди. Подшо ҳамма нарсаларни берибди. Бола қўй ва эшакларни ҳайдаб кетаверибди. Йўл юриб, йўл юрса ҳам мўл юриб, бир қишлоққа яқин ерга бориб қолибди. Қараса, етти яшардан етмиш яшаргача қўлига нима илинса, шуни олиб кун чиқар томонга қараб чопиб кетаётган эмиш. Бола бу одамлардан “Қаерга кетаётибсизлар?” деб шунча сўраса ҳам ҳеч ким жавоб бермабди. Бир маҳал етти ёшли бир бола тўхтаб:
— Қишлоғимизнинг бутун мол-мулкини ўғирлаб кетган ўғри ушланибди. Шу вақтгача уни ҳеч ким тутолмаган эди. Уни тутиб олишганига уч кун бўлди. Одамлар шуни ўлдиришга чопиб кетишаётибди, — дебди.
Бола ҳам қўй ва эшакларини чоптириб ўша томонга кетибди. Бориб қараса, оломон йиғилган, бир ерга дор тикилган, ҳақиқатан ҳам бир одамнинг бўйнига сиртмоқ солинган; катта-кичик тош, сопол, кетмон, косов, шунга ўхшаш нарсалар ушлаб ўғрига ёв назар билан қараб турганмиш.
Бола қўй ва эшакларини бир четга қўйиб, оломон орасидан ўтиб, ўғри олдига борибди. Бу ўғри шундай одам эканки, чопса от ета олмас, қирқта қўйнинг гўшт-ёғига тўймас экан. Лекин бўйнидаги сиртмоғи қаттиқ боғланганидан қимирлай олмай турган экан. Бола ўғрини дорга осаётган одамларга қараб: “Ўлдирманглар, агар ўғри бўлса, менга сотинглар!” — деб қичқирибди. Аввал кўпчилик оломон ўғрини сотишга кўнмабди, “Барибир яна ўғрилик қила беради. Яхшиси ўлдирамиз”, дейишибди. Ўғрини ўлдиришга қанча уринсалар ҳам ўлдира олмабдилар. Бола қўй ва эшакларининг ҳаммасини бериб, ўғрини сиртмоқдан бўшатиб олган экан, ўғри икки-уч марта хо-холаб кулибди-да, йўқ бўлиб қолибди. Бола оломон ичида қўй, эшакларидан ажралиб, нима қилишини, қаерга боришини билмай, довдираб туриб қолибди, таваккал деб темир кавушини кийиб, темир ҳассасига таяниб, бир томонга қараб жўнабди.
Ўғри қочиб кетаётиб ўз-ўзига: “У бола мени нима учун ўлимдан қутқарди. Нима учун мен у билан сўзлашмай кетаётибман”, дебди-да, кетига қайтиб, болани қидириб топибди. Болага ўзининг кимлигини билдирмай, ундан ҳол-аҳвол сўрабди. Бола бўлган воқеани бирма-бир айтиб берибди. Шунда ўғри болани елкасига миндириб чопиб кетибди. Тез орада улар баланд бир темир қўрғон ёнига бориб қолибдилар. Ўғри темир дарвозани очиб, ичкарига кирибди. Қирқта қўйни сўйиб, пишириб еб, дамини олгандан кейин болага:
— Мен сенга пари қизни топиб олиб келиб бераман. Сен шу ерда тур, — дебди ва жўнаб кетибди. Ўғри бир қанча йўл юриб қизнинг маконига етибди. Бориб секин эшигини тақиллатибди. Бир дев чиқибди.
Ўғри дев чиқиши билан уни ўлдирибди. Ичкарига кириб қирқта дев билан олишиб, уларни ҳам ўлдирибди. Яна ичкаридаги бир уйга кирса, бир чиройли қиз ўтирган эмиш. Қиз кўп вақтдан буён одам кўрмаганлигидан унинг бу ерга қандай келиб қолганлигини сўрабди.
Ўғри бутун воқеани айтибди, қизни болага олиб келиб берибди. Ўғри қиз билан болага кетиш учун бир от бериб, жиловига тегманглар, дебди.
Бола қизга уни подшога олиб кетаётганини айтибди. Бирдан шамол, тўполон бўлиб қиз йўқ бўлибди. Осмонда учта каптар қизни кўтариб учиб, тоғдаги ғорга кириб ғойиб бўлибди. Бола бу ҳолни кўриб, нима қилишини, қизни қаердан топишини билмай қолибди. Бу воқеани ўғри сезиб, ҳаш-паш дегунча етиб келиб, боладан каптарлар қизни қай томонга олиб кетганини сўрабди. Бола ғорни кўрсатибди. Ўғри ғорга бориб:
— Пари, чиқ бу ёққа, — деб қаттиқ бақирибди. Аммо пари ғордан чиқиш йўлини била олмабди. Ўғри қизга чиқиш йўлини ўргатибди. Қиз чиққандан кейин:
— Мен кета олмайман, девлар орқамиздан қувлайди, — дебди.
Ўғри қизга гап ўргатиб:
— Девлар келгандан кейин улардан: “Нима учун одамзоднинг жони ўзида-ю, девларнинг жони ўзида эмас. Девларнинг жони қаерда? — деб сўра, айтмаса йиғла. Сўнгра айтишга мажбур бўлади. Уни билиб менга айтасан, — дебди.
Ўғри бола ёнига қайтиб келибди. Қиз девлар келгандан кейин девлардан уларнинг жони қаерда туришини сўрабди. Девлар аввал шубҳаланиб, қизни ўлдирмоқчи бўлишибди. Кейин маслаҳатлашиб:
— Бу қизнинг қўлидан нима иш келарди, — деб жонларининг қаерда эканлигини айтишибди:
— Ўша кўринган жар ёқасидаги чинор остида бир булоқ бор, булоқ ичида сандиқ бор. Шу сандиқ ичида бизнинг жонимиз туради. Чинорни бориб тебратса, сув ичидан олтин балиқ сандиқни думи билан чиқариб беради.
Қиз буни эшитиб олиб, девларга шароб қуйиб бериб маст қилибди. Девлар маст бўлган вақтда ўғри келибди. Қиз ўғрига эшитган сўзларини айтиб берибди. Ўғри бориб чинорни шу қадар жаҳл билан тебратибдики, чинор қулаб кетибди. Балиқ эса думи билан бир силтаб сандиқни чиқариб ташлабди. Ўғри сандиқни бузиб, девларнинг жонини олиб, бола томонга келибди. Шунда девлардан бири “вой белим” деса, иккинчиси “вой бошим” деб югуришиб ўғри олдига келиб:
— Нима буюрсанг қиламиз, — деб оёғига йиқилишибди.
Ўғри девларга:
— Парини ҳозир топинглар, агар топмасанглар, ҳаммангни ўлдираман, — дебди.
Девлар парини топиб келишибди. Ўғри қизга девларнинг жонини бериб, бола билан хайрлашиб, икковини жўнатибди.
Бола ўз мамлакатига етибди. Подшо боланинг келганини эшитиб, қизни тезда олиб келиб беришни буюрибди. Бола қизни подшога беришга рози бўлмаганидан кейин, подшо аскарларига боланинг қўл-оёқларини боғлаб олиб келишни буюрибди. Аскарлар келиб боланинг қўл-оёғини боғлаётганлигини ўғри сезиб қолиб, етиб келибди. Қиз эса девларнинг жонини сиқибди, девлар ҳам дарров етиб келибди. Ўртада қаттиқ уруш бўлибди. Подшо енгилибди.
Балиқчи чолнинг ўғли мамлакатга подшо бўлиб, пари қизга уйланибди. Ўғри эса ўғрилигини ташлаб хизматга кирибди. Мурод-мақсадларига етибди.

Соҳибжон билан Аҳмаджон

Бор экан-у йўқ экан, оч экан-у тўқ экан, бўри баковул экан, тулки ясовул экан, қарға қақимчи экан, чумчуқ чақимчи экан, тошбақа тарозбон экан, тўнғиз қассоб экан, қурбақа ундан қарздор экан.
Қадим замонда бир чол билан кампир бор экан. Улар жуда камбағал экан. Бир ҳовли, унда биттагина чордевордан бошқа ҳеч нарсаси йўқ экан. Чол дарёга бориб балиқ овлар, кампир эса бировларнинг кирини ювиб, йиртиқ-ямоғини қилар, шу билан тирикчилик ўтказар экан.
Чол билан кампирнинг фарзанди йўқ, фарзандга жуда ҳам ташна эканлар.
Бир куни чол кампирга айтибди:
— Э, хотин, менинг ёшим эллик бешга, сенинг ёшинг элликка етди, фарзанд кўрмадик, иккимиз ҳам қариб ишдан чиқсак, қарайдиганимиз, ўлсак уйимизни ёритадиганимиз йўқ. Энди худодан астойдил сўрайлик, бизга ҳам фарзанд берсин, — деди. Чол билан кампир худога муножат қилиб йиғлашди, бизга фарзанд бергин, деб ёлворишди. Буларнинг дуоси ижобат бўлиб, кампир ҳомиладор бўлди, вақт-соати етиб, бир ўғил туғди. Унга Соҳибжон деб от қўйишди. Чолнинг боши кўкка етди. Хотинига айтди:
— Э, кампир, биз муродимизга етдик. Энди бу Соҳибжонни яхшилаб тарбия қилайлик. “Яхшидан зот қолади, ёмондан — дод”, деган нақл бор. Фарзандимизни яхши ўстирсак, раҳмат оламиз, ёмон ўстирсак, лаънат оламиз,— деди. Бу гап кампирга ҳам маъқул бўлди. Чолнинг икки оёғи тўрт бўлиб, овни яхши қилди. Болани тарбиялаб, ўқитиб катта қилишди. Соҳибжоннинг ёши ўн олтига етди. У қадди-қомати келишган, жуссадор, паҳлавонсифат бола бўлди. Кунлардан бир кун чол ўғлига айтди:
— Ўғлим! Мен кексайиб қолдим. Энди сен мен билан бирга овга боргин. Ҳам балиқ овини ўрганасан, ҳам кўриб, баҳри дилинг очилиб келади, — деди. Соҳибжон:
— Хўп, ота! Айтганингизни жоним билан қиламан,— деди.
Ота-бола тўрни кўтариб, дарёга қараб жўнашди. Ҳаво соф, ҳаммаёқ кўнгилли, ям-яшил ўтлар кўкарган, паррандалар сайраган, кенг дарё суви тўлиб, кўм-кўк тусда жимиллаб оқар эди. Ота-бола дарё ёқалаб бориб, бир чинорнинг тагига етиб тўхташди. Чол ўғлига:
— Ана энди, ўғлим, шу жойда балиқ овини бошлаймиз, — деди.
Чол тўрни ёзиб, сувга ташлади. Бироздан сўнг тортиб эди, ҳеч нарса чиқмади. Яна ташлади. Бир вақт чол тўрни тортган эди, тўр вазминлашиб қолибди, торта олмади: “Соҳибжон, кел, болам, иккимиз тортайлик!” деди.
Соҳибжон келиб, отасига кўмаклашди, аммо ота-бола ҳам тортиб ололмади. Шунда чол тўхтади, пешонасидаги терни артиб:
— Уҳ! Чарчадим. Тўрга жуда катта наҳанг балиқ тушибди,— деди.
Тўрнинг бир учини чинорга боғлади.
— Сен бир учини ушлаб тургин, мен бориб ёрдамга бир-иккита одам айтиб келайин, — деб тўрнинг учини Соҳибжонга ушлатиб қўйиб, қишлоққа қараб жўнади.
Соҳибжон дарёнинг қирғоғидаги ўтларни, дарахтларни, сувнинг ўйнаб оқишини томоша қилиб ўтирар эди. Бир вақт сувда тўрнинг ичида бир нарса қимирлагандай бўлди. Қараса, тўрда битта балиқнинг боласи икки кўзига ёш олиб, Соҳибжоннинг юзига термулиб, ёлворгандай бўлиб турибди. Соҳибжон уни кўриб, раҳми келди. Бу ҳам менга ўхшаган бола экан-да, бунинг ҳам ота-онаси бордир, келади, деб йўлига интизор бўлиб ўтиргандир. Кел, шу балиқни қўйиб юборай, хурсанд бўлиб кетсин, деб тўрнинг ирини қирқиб юборибди. Балиқча тўрдан қутулди, шодлигидан Соҳибжоннинг қаршисида айланиб, ўйнаб-ўйнаб, кейин кўздан ғойиб бўлиб кетди.
Бир вақт иккита одамни эргаштириб чол етиб келди. Қараса, тўр йўқ. Соҳибжондан:
— Тўр қани? — деб сўради. Соҳибжон:
— Э, ота, балиқ жуда катта балиққа ўхшайди, тўрни тортқилаб-тортқилаб, узиб кетди,— деди.
Чолнинг тарвузи қўлидан тушди. Келган кишилар:
— Э, чол! Ёлғиз ўғил олп бўлади, олп бўлмаса, қолп бўлади, дейишар эди. Олтмишга кирганингда йиғлаб-сиқтаб топган ўғлинг, энди сенга дастёрлик қиладиган вақтида, олплик қилмай, катта бир балиқни қочириб қолпли қилиб ўтирибди. Бу боланг шум қадам экан! — деб чолга таъна қилиб, жўнаб кетишибди. Чолнинг дами ичига тушиб кетди, то уйига келгунча ўғлига гапирмади. Ҳалигиларнинг гапи Соҳибжонга қаттиқ ботиб кетди. Бу кеча ётди. Эрта билан туриб отасига айтди:
— Э, ота! Менинг қадамим ёқмади, кеча овингиз юрмади. Менга ижозат беринг, ўзимга муносиб бирор ҳунар ўрганайин, бахтим очилса, қайтиб келиб сизнинг хизматингизни қилайин,— деди. Чол-кампирнинг унамаганига қўймай, улардан оқ фотиҳани олди, бир халтада нон-у талқон олиб, “Ё ҳув, ё манҳу!” — деб қишлоқдан чиқиб кетди. Чол билан кампир: “Худо пешонангни очсин! Олгин, олдирмагин! Соғ бориб, саломат қайтгин!”— деб дуо қилиб кўзларидан ёшини оқизиб қола берди.
Соҳибжон йўл юрди, йўл юрса ҳам мўл юрди, неча қишлоқдан, чўллардан, кўллардан ўтди. Бир жойга бориб, чарчаб, дам олгани ўтирди. Шу замон бир томондан ёши қирқларга борган бир йўловчи келиб, Соҳибжоннинг олдида тўхтади ва унга:
— Ҳа, болам! Ёш экансан! Қаерга кетяпсан? —деди. Соҳибжон:
— Э, мулла ака! Мен сафарга кетяпман, — деди. Йўловчи:
— Ҳа, бўлмаса, икковимиз бирга бўлайлик, мен ҳам сафарга кетяпман, — деди. Соҳибжон дилида бу бегона одам қандай одам экан, бир синаб кўрайчи, деб:
— Э, мулла ака! Мен бир ўтирсам, уч кеча-ю уч кундуз ўтириб қоламан. Унда қандай бўлади? — деди. Шунда йўловчи:
— Ҳа-ҳа! Сенинг сафаринг узоқ сафар экан, — деб йўлига қараб кета берди.
Соҳибжон дамини олиб, яна йўлга равона бўлди. Йўл юрди, йўл юрса ҳам мўл юрди. Чарчаганда яна бир жойга бориб, дамини олиб ўтирди. Шунда яна бир йўловчи келиб қолди. У Соҳибжонни кўриб:
— Ҳа, ука! Сенга йўл бўлсин? — деди. Соҳибжон:
— Йўл бўлғай! Сафарга кетяпман,— деди. Йўловчи айтди:
— Мен ҳам сафарга чиқиб эдим. Бўлмаса, икковимиз ҳамроҳ бўлайлик!
Соҳибжон айтди:
— Ака! Мен бир ўтирсам, етти кеча-ю етти кундуз ўтириб қоламан. Унда нима бўлади? — деди. Йўловчи Соҳибжонга бошдан-оёқ тикилиб қўйди-да:
— Э, ука! Сенинг сафаринг узоқ сафар экан! Йўлимдан қолмайин,— деб жўнаб қолди.
Соҳибжон дамини олиб, ўзини ростлаб, халтасини елкасига илиб, яна йўлга тушди. Йўл юрди, йўл юрса ҳам мўл юрди. Бориб бир жойда икки айилиш кўча бошидан чиқиб қолди. Шу ерда дам олай деб ўтирди. Шунда нариги кўчадан бир ёш йигит келиб қолиб:
— Ассалому алайкум! Ҳа, ошна! Йўл бўлсин? — деди. Соҳибжон:
— Ваалайкум ассалом! Сафарга! — деди. Ёш йигит:
— Ошна, мен ҳам сафарга чиққан эдим. Ҳамроҳ бўлайлик! — деди.
Соҳибжон айтди:
— Э, ошна! Мен бир ўтирсам, қирқ кеча-ю қирқ кундуз ўтириб қоламан. Унда нима бўлади? Сиз йўлдан қоласиз-да!
Йўловчи йигит айтди:
— Ҳа, майли, ошна! Мен ҳам ўтирсам, сиздан кам ўтирмайман.
Соҳибжон дилида ўйлаб: “Бу йигитча қайнаса қони қўшиладиган кўринади. Майли, шу билан ҳамроҳ бўлсам, бўлайин”, деб:
— Бўпти, ошна! Ҳамроҳ бўламиз, — дебди ва иккалалари дам олиб гаплашиб ўтиришди. Булар бир-бирининг отини сўрашди. Соҳибжон:
— Менинг отим Соҳибжон. Сизнинг отингиз нима? — деди. Бола:
— Менинг отим Аҳмаджон,— деди. Сизнинг ёшингиз-чи? — деди.
Соҳибжон:
— Ёшим ўн олтида, сизники-чи? — деди. Аҳмаджон:
— Менинг ёшим ўн бешда.
— Бўлмаса икковимиз ака-ука бўлайлик, — деди. Соҳибжон ака, Аҳмаджон ука бўлди. Соҳибжон халтасидан битта нонни олиб, ўртасидан теппа-тенг бўлди. Бир бўлагини Аҳмаджонга бериб, “Нима топсак, ўртада баҳам кўрамиз”, деб сўзлашди. Ноннинг ярмини у, ярмини бу еди. Шу билан икковлари йўлга равона бўлишди.
Булар юриб-юриб бир мамлакатга етиб боришди. Шаҳарни айланиб юришганда бозорда бир одам: “Ҳо, халойиқ! Эшитмадим дема! Шаҳримизнинг катта бойи Овулқосим бой мадраса қуради. Ер ўйгани, лой қилгани, ғишт қуйгани, девол ургани, ёғоч чопгани, том ёпгани одам керак. Хоҳлаганинг боравер!” деб жар чақиряпти.
Соҳибжон Аҳмаджонга қараб:
— Ука! Биз ҳам ўша жойга борсак, ишласак. Ҳам кунимиз ўтади, ҳам бирор ҳунар ўрганиб оламиз, —деди. Бу гап Аҳмаджонга маъқул бўлди. Иккиси бориб, бой солаётган мадрасага ишга киришди.
Булар ишбошига:
— Бизга ўзимизга муносиб кетмон ва белкурак беринг, биримиз лой қиламиз, биримиз ғишт қуямиз, — дейишди. Ишбоши буларга кетмон билан белкурак берди. Булар:
— Бу асбоблар бизга кичкиналик қилади. Бизга ҳишшаки кетмон, нимшаки белкурак қилдириб беринг, — деди. Ишбоши темирчига айтиб, ҳишшаки кетмон, нимшаки белкурак қилдириб берди. Соҳибжон билан Аҳмаджон ер қазиб, лой қилиб, ғишт қуйгани киришди. Иккиси ўнта азамат йигитнинг ишини қилди, пулни сузди. Орадан бир ой ўтди, бозор куни келди. Аҳмаджон:
— Ака, бугун ишбошидан пул олиб, бир бозорни томоша қилиб чиқмаймизми? — деди. Икковлари ишбошидан пул олиб, бозорга юрди.
Бозорда ҳарна бор, ҳўл-қуруқ меваларни сотиб олиб еб чиқиб кетишди.
Буларнинг иштаҳасига бозор одами ҳайрон қолди.
Ака-укалар яна бир қанча ишлаб, кўп одамнинг ишини қилиб ташлайдилар. Буларнинг донғи ҳамма ёққа кетади, Қорахон подшоҳга бориб етади. Қорахон подшоҳ ҳайрон қолиб:
— Бу қандай азамат йигитлар экан, чақириб бир гаплашай, — деди. Қорахон подшоҳ йигитларга одам юборди. Подшоҳнинг одамлари отларини миниб, икки кун йўл юриб, бу жойга етиб келишди ва йигитларга:
— Сизлар азамат йигитлар экансиз, бизнинг подшоҳимиз сизларни кўриб, бир гаплашишни истайди. Борсаларинг, подшоҳ билан гаплашсаларинг, хизмат қилиб кўнглини олсаларинг, давлат эгаси бўлсаларинг, — деди. Ака-ука “Борсакми, бормасакми?” деб маслаҳатлашди. Боришга қарор қилиб йўлга тушишди. Бориб Қорахон подшоҳга дуч келишди.
Подшоҳ:
— Сизлар азамат йигитлар экансиз. Бир гўзал қизим бор. Уч шарт қўяман, агар бажарсангиз, иккингиздан бирингизга қизимни бераман, яна бирингизни давлатга эга қиламан,— деди. Йигитлар:
— Айтинг шартингизни! — дейишди.
Подшоҳ айтди:
— Менинг боғимда битта аждарҳо пайдо бўлиб қолди. Ҳар еганда битта бўйи етган қизни ейди. Эндиги навбат менинг қизимга етди. Ҳозир қизим боғда, аждарнинг ейишини кутиб ўтирибди. Биринчи шартим — ўша аждарни ўлдирасиз.
Ўша боғда бир туп олмурут бор. Олмурут ҳар йили мева қилади, аммо пишай деганда бир дев келиб еб кетади. Иккинчи шартим — ўша девни ўлдириш.
Учинчи шартим шуки, менинг шаҳримга сув келмайди. Бориб дарёдан сув чиқариб берасизлар.
Йигитлар подшоҳнинг қўйган шартларини бажаришга рози бўлишди. Болалар подшоҳга: — Бизга очилса қирқ газ, ёпилса бир газ бўладиган қилич; узунлиги қирқ қарич, эни ҳам қирқ қарич келадиган кетмон билан белкурак қилдириб берасиз,— деди. Подшоҳ бу нарсаларни ясашни темирчи устасига буюрди. Темирчи усталар нарсаларни дарров ясаб беришди. Йигитлар қилични кўтариб подшоҳнинг боғига боришди. Аждарни қайси биримиз ўлдирамиз деб, маслаҳатлашишди. Соҳибжон: “Мен ўлдираман!” деди. Аҳмаджон: “Йўқ, ака! Хизмат кичкинадан бўлади. Мен ўлдираман!” деб унамай, қилични кўтариб, боғга кириб кетиб қолди. Бориб аждарга рўпара бўлди. Аждар Аҳмаджонни кўриб қаҳри келиб, бир дамига тортди. Аҳмаджон бир тебраниб қўйди. Аждар яна дамига тортди, Аҳмаджон яна бир тебраниб қўйди. Охири аждар ғазаб билан дамига қаттиқ тортди. Аҳмаджон қиличини ёзиб, милтиқнинг ўқидай бориб, аждарнинг оғзидан кириб, иккига ёриб думидан чиқди. Аждар ўлди. Аждарга тутқун бўлиб, ўлимни кутиб, кўзидан ёшлари тизилиб ўтирган подшоҳнинг қизи озод бўлди. Бу хабар бирпасда шаҳарга тарқалди. Ҳамма жойда хурсандчилик, тўй устига тўй бошланиб кетди. Ҳамма бу йигитларни дуо қилди.
Соҳибжон билан Аҳмаджон кетмон ва белкуракни олиб дарёга боришди. Боришса, шаҳарга сув чиқарамиз, деб қанча юз одам куйиб-пишиб ишлаяпти, сувнинг чиқишидан ҳеч умидлари йўқ. Булар одамларга:
— Э, халойиқ! Аждар ўлди, шаҳар шодликка тўлди. Боринглар, шодликларингни қилинглар. Сувни биз ўзимиз чиқарамиз, — дейишди.
Одамлар булардан хурсанд бўлиб, кетгани кетди, кетмагани буларнинг ишини томоша қилгани қолишди.
Ака-укалар неча дарахтни кесиб, дарёга сепоя ташлаб, шох босишди. Шохларнинг устидан кетмон-у белкурак билан чимларни қирқиб ташлаб, дарёни бўғиб сувни чиқаришди. Сув оқиб бориб, Қорахон подшоҳнинг шаҳрига кирди. Подшоҳ бу ишни кўриб:
— Баракалла, азаматлар! Энди учинчи шартни ҳам бажарсаларинг тўй-у томошани бошлаймиз,— деди.
Соҳибжон олмурутнинг тагидан чуқур қазиб, унга тушиб, олмурутнинг пишиш, девнинг келиш вақтини кутиб ёта берибди. Олмурут пишди. Битта катта баҳайбат дев келиб, олмурутни ейишга киришди. Шунда Соҳибжон чуқурдан чиқди. Қиличини ёзиб бориб, девни чопиб ўлдирди.
Подшоҳ хурсанд бўлиб, йигитларга офарин айтиб, пешоналаридан силади:
— Энди қизимни қайсиларинг олишларингни айтинглар,— деди. Соҳибжон:
— Хизматнинг кўпини Аҳмаджон қилди. У олсин! — деди. Аҳмаджон айтди:
— Йўқ, подшоҳим! Ёш хизматда, катта иззатда. Соҳибжон мендан катта, у олсин! — деди.
Қизни Соҳибжон оладиган бўлди. Подшоҳ шаҳарда тўйни эълон қилиб, бошлаб юборди. Карнай-сурнайлар чалинди, мол-қўйлар сўйилиб, халққа ош-нон тортилди, улоқ, кураш, ўйин-кулги қизиб кетди. Тўй қирқ кеча-ю қирқ кундуз давом этиб тугади.
Бир куни кечаси Аҳмаджон:
— Ака, мен бугун эшикка чиқиб ётаман, янгам менга эшикка жой қилиб берсин, — деди. Соҳибжон: “Уйда ёта бергин!”— деди. Аҳмаджон унамади. Эшикка жой солдириб ётди. Кечаси эл ухлаган вақти эди. Учта тўтиқуш учиб келиб, ҳовлидаги чинорга қўнди. Тўтилардан бири айтди:

Тўтиё, тўтиё!
Лаббай, тўтиё!
Мен нима бўлсам-у,
Бир яхши от бўлсам.
Бир ғиштнинг устида ўйнасам,
Бозорга чиқсам,
Кимга ярашур!
Подшоҳнинг куёви Соҳибжонга ярашур.
Олса-ю ўлса.
Ким эшитиб айтса,
Тиззасидан тош бўлсин!!!

Иккинчи тўти айтди:

Тўтиё, тўтиё!
Лаббай, тўтиё!
Мен нима бўлсам?
Бир яхши қуш бўлсам.
Бозорга чиқсам,
Кимга ярашур?
Подшоҳнинг куёви Соҳибжонга ярашур.
Олса-ю ўлса,
Ким эшитиб айтса.
Белбоғидан тош бўлсин!!!

Учинчи тўти айтди:

Тўтиё, тўтиё!
Лаббай, тўтиё!
Мен нима бўлсам?
Бир аждарҳо бўлсам-у
Шамол, бўрон, тўполон билан
келсам.
Туйнукдан тушсам-у
Соҳибжон билан хотинини еб чиқиб
кетсам!!! —

деди-ю пастга қаради. Пастдаги Аҳмаджонга кўзи тушди-да, қаҳ-қаҳ уриб кулиб юборди. Тўтилар учиб кетишди. Аҳмаджон буларнинг гапини эшитиб олди.
Эрта билан Аҳмаджон ва Соҳибжон нонушта қилиб бозорга чиқишди. Бозорда бироқ ажойиб бир от ушлаб турибди:

Кимга ярашур
Подшоҳнинг куёви Соҳибжонга ярашур.

Соҳибжон отни кўриб, ишқибоз бўлиб қолди. Сотиб олишга харидор бўлди. Аҳмаджон айтди:
— Э, ака! Мен олдин бу отни текшириб кўрайин. Менга ёқса, сўнг оласиз,— деди. Соҳибжон “Майли, ука!” деди.
Аҳмаджон отнинг белига узугини тегизган эди, отнинг бели шарт узилиб кетди. Соҳибжон ичидан читиниб қўйди. Булар бозорда юрган эди. Биров бир қуш кўтариб юрибди.

Кимга ярашур,
Подшоҳнинг куёви Соҳибжонга ярашур.

Соҳибжон қушни кўриб, сотиб олиш учун харидор бўлди.
Аҳмаджон айтди:
— Э ака! Бу қуш менга ёқса оласизми? — деди. “Ҳа оламан!” деди Соҳибжон.
Аҳмаджон қушни қўлига олиб, узугини бўйнига тегизган эди, қушнинг бўйни узилиб тушди. Буни кўриб, Соҳибжон бир читиниб қўйди. Булар бозорни кўриб уйларига қайтиб келишди.
Кечаси Аҳмаджон айтди:
— Ака! Мен бугун ўчоқнинг олдида ётаман,— деди. Соҳибжон:
— Ўчоқнинг олдида нима қиласан, ўз ўрнингда ёта берсанг-чи! — деди. Аҳмаджон:
— Майли, мен бу кеча шу ерда ётайин, — деб ўчоқнинг олдига жой солдириб ётди. Қиличини ёзиб, туйнукка тикка қилиб қўйди. Кечаси эл ухлаган чоқ эди. Бирдан шамол, бўрон, тўполон билан бир аждар келиб, туйнукка ўзини урди-ю қиличга тегиб икки бўлиниб ўлиб қолди.
Шунда аждарнинг бир томчи қони бориб, подшоҳнинг қизининг бетига томди. Аҳмаджон югуриб бориб дока рўмолини олди, етти қават қилиб буклаб, келин ойисининг юзига қўйиб, ҳалиги қонни артаётган эди, Соҳибжон уйғониб, ўрнидан туриб, ғалва қилиб кетди:
— Подшоҳнинг қизини олгин десам олмадинг! Бу нима қилган ишинг? Кечадан бери жойингни бошқа ерга солдиришинг бежиз эмас экан. Сен менинг уйланганимдан норози экансан! — деди.
Аҳмаджон айтди:
— Э, ака! Гап ундай эмас. Мен жуда розиман. Бошқа гап бор. Эрта билан айтаман,— деди.
Булар тинчиб ётиб ухлашди. Эртаси тонг отди. Келин дастурхонни ёзиб, чой-нонни келтирди. Нонушта қилаётиб, Соҳибжон яна гап очиб қолди:
— Хотинни сен ол десам, олмадинг. Мана энди рашк қиляпсан! — деди. Аҳмаджон айтди:
— Ака! Рашк қилганим йўқ. Энди гапирмасам бўлмайди. Кечаси мен ҳовлига чиқиб ётганимда чинорга учта тўти келиб қўниб, бир-бири билан гаплашди. Бири айтди:

Тўтиё, тўтиё!
Лаббай, тўтиё!
Мен ким бўлсам?
Яхши бир от бўлсам,
Битта тошнинг устида ўйнасам.
Бозорга чиқсам,
Кимга ярашур?
Подшоҳнинг куёви Соҳибжонга ярашур.
Олса-ю ўлса!
Ким айтса,
Тиззасидан тош бўлсин! —

деди, — деган эди Аҳмаджоннинг тиззасидан пасти тош бўлиб қолди. Буни кўриб, Соҳибжон билан хотини ҳайрон бўлиб қолишди. Аҳмаджон: “Иккинчи тўти…” деб гап бошлаган эди, Соҳибжон: “Гапирма! гапирма!” деб тўхтатди. Аҳмаджон айтди:
— Бўлар иш бўлди. Энди у ёғини ҳам айта қолай! — деб иккинчи тўтининг гапини айтиб эди, белидан буёғи тош бўлиб қолди. Учинчи тўтининг гапини айтган эди, ҳамма ёғи думалоқ тош бўлиб қолди. Эр-хотин йиғлашиб, энди нима қиламиз, деб тошни кўтариб, кўчага чиқишган эди, ҳасса таянган бир мўйсафид одам келиб қолди.
— Ҳа, болаларим! Нимага йиғлайсизлар? — деди. Соҳибжон чолга бўлган воқеани айтди. Чол Хизр эди. “Тошни ерга қўй”, деди. Соҳибжон ерга қўйди. Хизр ҳассаси билан бир туртган эди, тош яна Аҳмаджон бўлиб қолди. Аҳмаджон бир чучкурди-да, ”Қаттиқ ухлаб қолибман”, деб ўрнидан турди. Булар жуда хурсанд бўлишди. Шунда Аҳмаджон айтди:
— Ака! Сизниям ота-онангиз бордир, менинг ҳам ота-онам бор. Улар бизга интизор бўлиб, йўлимизда кўзлари тўрт бўлиб ўтиришгандир. Энди ота-онамизнинг олдига борсак,— деди. Бу гап Соҳибжонга ҳам маъқул бўлди. Булар подшоҳнинг олдига бориб унга арз қилишди.
— Э, подшоҳ! Биз сизнинг кўп тузингизни ичдик, оз хизматингизни, қилдик. Бизнинг ҳам ота-онамиз бор. Уларнинг ҳам хизматини қилиш бизга ҳам фарз, ҳам қарз. Улар бизга интизор бўлиб ўтиришгандир. Берган тузингиз-га рози бўлиб, жавоб берсангиз! Ота-онамизнинг хизматига борсак! — дейишди.
Подшоҳ ўйлаб қараса, буларнинг гапи тўғри. Подшоҳ буларга ижозат берди. Шунда Соҳибжон:
— Қизингиз мен билан бирга кетадими, қоладими? — деди. Подшоҳ:
— Эр қаерда бўлса, хотин ҳам ўша ерда бўлади,— деди.
Подшоҳ буларга қирқ хачирга мол-у дунё ва йўл озиғини ортиб бериб:
— Сизларга оқ йўл! Ўз юртларингга соғ-саломат боринглар. Бизни ҳам унутманглар!— деди. Шаҳар одамлари буларни карнай-сурнай билан жўнатиб, хайрлашиб қолди.
Булар йўл юрди, йўл юрса ҳам мўл юрди. Бир куни бир дарёнинг бўйига етиб боришди. Шунда Аҳмаджон айтди:
— Ака! Энди мен сизлар билан хайрлашиб, бошқа ёққа кетаман. Сиз бошда нима аҳд қилган эдингиз? — деди. Соҳибжон:
— Нима топсак, ўртада теппа-тенг кўрамиз, деган эдим,— деди. Соҳибжон:
— Бўлмаса, майли, нарсаларни бўлайлик. Мол-дунёнинг кўпини сен ол, хотин менга қолсин, — деди. Аҳмаджон:
— Йўқ, ака, мол-дунёни ҳам, хотинни ҳам теппа-тенг бўламиз. Ярми сизники, ярми меники,— деди. Соҳибжон:
— Хотинни қандай қилиб бўламиз? —деди. Аҳмаджон:
— Хотинни чинорга боғлаймиз, арра билан арралаб, тенг бўламиз, хоҳлайсиз юқорисини оласиз, хоҳлайсиз пастини оласиз, — деб хотинни чинорга боғлади. Аррани қўлига олиб, арралай бошлади. Энди арра текканда хотин “дод!” деб қичқириб юборди. Шунда хотиннинг оғзидан муштдай лахта қон отилиб чиқиб кетди. Аҳмаджон аррани ташлаб югуриб бориб, қонни оёғи билан тепкилаб, эзиб ташлади. Қайтиб келиб, Соҳибжонга айтди:
— Ака! Мен кечаси хотинингизнинг бетига докани қўйиб артаётганимда шу қонни олиб ташламоқчи бўлган эдим. Сиз йўл бермаган эдингиз. Мана энди хотинингиз зарардан мусаффо бўлди. Хотинингиз ва бу мол-дунёлар сизга бўлсин. Сиз бу нарсаларни ота-онангизга олиб бориб, уларни рози қилинг. Мендан рози бўлинг. Мен бир вақтлар сиз тўрдан чиқариб, озод қилиб юборган балиқ бўламан, — деб акасини қучоқлаб бир ўпди-да, “Хайр энди!” деб чўлп этиб ўзини сувга ташлаб, ғойиб бўлиб кетди.
Соҳибжон балиқ тушган сувнинг бетидан жимиллаган ҳалқа-ҳалқа тўлқинлар ёйилиб, билинмай кетгунча кўзини узолмай туриб қолди. Кейин сувдан кўзини олди. Балиқнинг қилган яхшиликларидан хурсанд бўлиб, ундан ажралганига афсусланиб, хотини билан қишлоққа кириб борди. Борса ота-онаси Соҳибжон учун қон йиғлаб, бағрини захга бериб ётишган экан. Соҳибжон кириб боргач, иккаласининг кўзлари ялт этиб очилиб, ўғилларини қучоқлаб, ўпиб қайтадан дунёга келгандай бўлишди. Соҳибжон бўлиб ўтган ҳамма воқеани гапириб берди, мана бу келинингиз, мана бу мол-дунё эса сизларга олиб келган совғаларим, — деди.
Чол билан кампир югуриб боришиб, келинларини қучоқлаб ўпишди. Қаерга ўтказишни билмай шошилишди. Ота-она ўғил ва келин билан топишиб, роҳатда кун ўтказиб, ҳаммалари мурод-мақсадига етишди.

Эрназар билан Кимёназар

Бир замонда бир подшоҳ ўтган экан. У подшоҳнинг учта ўғли ва учта қизи бўлган экан. Тўнғич ўғлининг оти Пирназар, ўртанча ўғлининг оти Хўжаназар, кенжа ўғлининг оти Эрназар экан. Пирназар билан Хўжаназар катта хотинидан, Эрназар билан учта қизи кичкина хотинидан туғилган экан. Подшоҳ учала ўғли ичида кенжасини яхши кўрар экан.
Подшоҳ шоҳлик давлатида айш-ишрат, кайф-сафо ичида давр-у даврон суриб ўта берибди. Болаларини ўқитмабди. Ўғиллари ҳам ота давлатида катта бўлибди. Катта ва ўртанча ўғли талтайган, айш-ишратга, қиморга берилган экан. Эрназар эса анча босиқ, ўйли-фикрли экан. Подшоҳ ўзининг дунёдан ўтиш вақти яқинлашганини билиб, болаларини ҳузурига чақириб, уларга панд-насиҳатлар қилибди. Подшоҳ катта ўғли Пирназарга:
— Фалон жойдаги катта боғ, фалон жойдаги ички-ташқили ҳовли-жой, мана бу икки хум тилла сенга. Мабодо мен ўлиб кетсам, шу нарсалар мендан сенга мерос, — дебди. Ўртанча ўғли Хўжаназарга айтибди:
— Фалон боғ ва фалон ҳовли-жой, мана бу икки хум тилла мендан сенга мерос бўлиб қолсин, — дебди.
Подшоҳ Эрназарни чақириб:
— Ўғлим, сенга нима керак? — дебди. Эрназар:
— Э, отажон! Менга ҳеч нарсанинг кераги йўқ. Менга Сизнинг соғ-саломатлигингиз керак! — дебди. Шунда подшоҳ айтибди:
— Фалон ҳовли-жой, боғ, икки хум тилла ва мана бу чалабузар пичоқ сенга мерос бўлиб қолсин. Пичоқни акаларингга кўрсатма! Бу пичоқ тилсим пичоқ бўлади. Бунинг сенга кўп фойдаси тегади, — дебди. — Мана, сен қараб тур, деб подшоҳ қўлига чалабузарни олиб, бош-малдоқи билан бир чеккасини босиб туриб:
— Кимёназар! — дебди. Шунда чалабузар чиқ этиб очилиб, подшоҳнинг олдида абжир бир йигит пайдо бўлиб:
— Лаббай, Назар! — деб турибди. Подшоҳ:
— Менга бир косада қатиқ келтир! — дебди. Ўша замон бир коса қатиқ пайдо бўлибди.
Подшоҳ Эрназарга:
— Кўрдингми? Сен нимани истасанг, бу чалабузарни қўлга олиб Кимёназарни чақириб буюрсанг, айтганинг ҳозир бўлади. Бу пичоқнинг сирини ҳеч кимга айтмагин, — дебди. Подшоҳ Эрназарга яна:
— Мен ўлган куним бир чол келади. Унга катта синглингни олиб чиқиб бергин. Иккинчи куни бир чол келади. Унга ўртанча синглингни олиб чиқиб бергин. Учинчи куни тағин битта чол келади. Унга кенжа синглингни олиб чиқиб бергин! — дебди.
Орадан бир қанча кун ўтгач, подшоҳ ўлибди. Унинг мотамини қилиб, мозорга олиб бориб кўмишибди. Подшоҳ ўлган куни кечқурун Эрназарнинг ҳовлисига битта чол киши чақириб келиб: “Бизнинг қизимизни олиб чиқинг!”— дебди. Эрназар катта синглисини олиб чиқиб берибди. Чол қизни олиб кетибди. Иккинчи куни яна бир чол киши келиб: “Қани, бизнинг қизимизни олиб чиқиб беринг!” — дебди. Эрназар ўртанча синглисини олиб чиқиб берибди. Чол олиб кетибди. Учинчи куни яна битта чол келган экан, унга кенжа синглисини олиб чиқиб берибди.
Подшоҳ ўлгандан кейин Пирназар билан Хўжаназар бузуқчилик йўлларида юра берибди. Отасидан қолган тиллаларни, боғ-у роғ, ҳовли-жойларни ютқизиб, шип-шийдон бўлиб қолибди. Эрназар бўлса, ёмон йўлларга юрмай, отасидан қолган боғни ўз қўли билан парвариш қилиб, экин экиб, онасини боқиб юра берибди. Акалари оч қолиб, Эрназардан ёрдам сўраб келса, отасидан қолган тиллалардан берибди. Акалари бу тиллаларни ҳам қиморга бой берибди. Охири келиб, Эрназарнинг қўлига қарам бўлиб қолишибди. Бир куни Пирназар Хўжаназарга:
— Эрназар шундай бой бўлиб юра беради-ю, биз бундай фақир бўлиб, битта нонга зор бўлиб юра берамизми? Буни ўлдирайлик, бунинг нарсаларини ўзимиз олайлик, — дебди.
Иккаласи маслаҳатни бир қилишиб, кечаси ҳамма ухлаган чоқда, қўлларига ойболта олиб, укаси ётган уйга секин кираётганда, оёқларини мис кўзага уриб, мис кўза ағанаб чилопчинга тегиб, шарақлаб кетиб, Эрназар уйғониб кетибди. Эрназар ўрнидан туриб қараса, икки акаси қўлларига ойболта олиб: “Сени ўлдирамиз!” деб туришибди. Шунда Эрназар акаларига айтибди:
— Э, акалар! Мен сизларга нима ёмонлик қилдим? Нима сўрасаларинг беряпман-ку! — деса, акалари:
— Барибир сени ўлдирамиз, — дейишибди. Шунда Эрназар:
— Мени ўлдирманглар! Майли, отамдан қолган ҳамма тиллаларни, боғни, ҳовли-жойларни сизларга берайин. Ўзим бошимни олиб бир тарафларга кетайин! — дебди. Шунда акалари:
— Ундай бўлса, майли. Сен тезда бу ердан кетгин, — дебдилар. Тонг отибди. Эрназар ҳамма нарсаларини акаларига топшириб, боши оққан томонга кетибди.
Эрназар шу чиққанича кета берибди. Бир жойга борса, бир кал қўй боқиб юрган экан. У билан уст-бошини алмаштирибди. Кал нусхасига кириб олиб кета берибди. Юра-юра бир шаҳарга етибди. Бу шаҳарда айланиб юриб, бир кабобпазга шогирд тушибди. Кабобпаз гўштларни майдалаб, зира-пиёз қилиб, сихларга санчиб бера берибди. Эрназар сихларни оташкўрага териб, чап қўлидаги елпиғич билан елпиб, пишира берибди, кабобхўрлар ея берибди. Шундай қилиб, кабобпазнинг иши юришиб, пулдор бўлиб кетибди. Аммо кабобпаз хасис одам экан, Эрназарни бир йил ишлатса ҳам, қўлига лоақал икки танга пул бермабди.
Шу бозорга бир чол ҳар куни қатиқ олиб келиб, сотиб кетиб турар экан. Эрназар чолни чақириб, олдига нон, икки-уч сих кабобни қўйиб, “Ота, чарчаб келгансиз. Буларни еб, мени дуо қилинг!” дер экан. Чол ҳам нон-у кабобни еб: “Илоҳо! Тупроқ олсанг олтин бўлсин!” деб дуо қилар экан.
Бир кун Эрназар чолга:
— Ота! Ўғлингиз борми, йўқми? —дебди. Чол:
— Э, болам! Менда ўғил нима қилсин! Агар ўғлим бўлса, қариган чоғимда шундай қилиб юрармидим! — дебди. Эрназар айтибди:
— бўлмаса, мени ўғил қилиб олмайсизми?
Чол хурсанд бўлиб, Эрназарни ўғил қилиб, уйига олиб кетибди. Эрназар чолнинг хизматини ўғилдан ҳам зиёда қилиб, ҳар куни ота-бола бозорга келиб, қатиқ сотиб юра берибди.
Бир куни чол билан Эрназар жуда эрта туриб бозорда қатиқ сотиб турсалар икки ёқдан офтоб чиқиб турган эмиш. Эрназар ҳайрон бўлиб, чолдан:
— Ота, ҳар куни бир ёқдан офтоб чиқар эди. Бугун икки ёқдан кун чиқибди. Бу қанақа кун? —дебди. Шунда чол:
— Бу кунчиқар томондан чиққан офтоб ўзимизнинг офтобимиз. Бу томондаги кун бизнинг подшоҳимиз қизининг ҳусни, — дебди. Чол билан Эрназар қатиқни сотиб, яна уйларига қайтишибди.
Ўша куни кечаси чол билан кампир қаттиқ уйқуга киришганда Эрназар ўрнидан туриб, молхонага кирибди. Чўнтагидан чалабузарни олиб:
— Кимёназар! —дебди. Тилсим чалабузар очилиб:
— Лаббай, Назар! — деб, абжир йигит пайдо бўлибди. Эрназар айтибди:
— Шу молхонанинг ичи ипак гилам, атлас кўрпа, қандил чироқлар билан безалган чиройли уйга айлансин; ичида ҳар хил овқатлар, шароблар муҳайё бўлсин! Сўнгра шу шаҳар подшоҳининг гўзал қизи шу уйда ҳозир бўлсин! — дебди. Орадан кўп вақт ўтмай, Эрназарнинг айтганлари муҳайё бўлиб, подшоҳнинг қизи ҳозир бўлибди. Эрназар қизнинг олдига кал ҳолида кирибди. Кейин кал уст-бошларини, бошидаги пўстагини ечиб ташлаб, шаҳзодача кийимларини кийиб, чиройли йигит бўлибди. Қиз билан иккалалари базм қилиб ўтиришибди.
Шу пайтда чолнинг хотини уйғониб қолибди. Кампир ташқарига чиқса, оғилнинг ичи ёруғ. Бориб қараса, молхонанинг ичи чиройли уй бўлиб қолибди. Ичида кал бола шаҳзода кийимларини кийиб, подшоҳнинг қизи билан базм қилиб ўтирибди. Кампир буларни кўриб: “Ё, Оллоҳ! Бу қандай гап бўлди!” деб ёқасини ушлаб, ҳайрон бўлиб қолибди. Кейин бориб чолини уйғотиб:
— Тез туринг! Молхонадаги аҳволни бориб кўринг! — дебди. Чол ҳам бу гапга ҳайрон бўлиб, тез ўрнидан туриб, чиқиб оғилхонага бориб қараса, оғилхона қоп-қоронғи, ҳеч гап йўқ. Оғил ўз жойида турган эмиш. Чол кампирига:
— Э, кампир! Туш кўриб, алаҳлаб чиқибсан, кўзингга шундай нарсалар кўринибди! — дебди.
Эртаси куни кечаси Эрназар яна оғилга кирибди. Чалабузарни олиб, Кимёназарни чақириб, яна кечагидай бўлсин, деб буюрибди. Ўшандай бўлибди. Эрназар подшоҳнинг гўзал қизи билан базм қилиб ўтирса, яна кампир уйғониб чиқиб қолибди. Кампир буларнинг ишини кўриб, яна бориб чолини уйғотибди. Чол уйғониб туриб чиқиб қараса, яна ҳеч гап йўқ. Шунда чол кампирини:
— Сен тентак бўлиб қолдингми? Нимага бундай довдирайсан! Кал ўрнида ухлаб ётибди-ку, — деб уришибди.
Орадан бир неча кун ўтибди. Йигит билан қиз шу кебатада кечаси билан тонг отгунча базм қилиб чиқар экан. Тонг отай деганда қиз ўз ўрнида бўлар экан.
Кунлардан бир куни Эрназар отасига:
— Ота! Шу подшоҳнинг қизини менга хотинликка олиб беринг, — дебди. Чол:
— Э, болам! Подшоҳнинг қизига қанча бойвачча, беквачча шаҳзодалар ҳам етиша олгани йўқ. Сен бир калвачча бўлсанг, мен бир камбағал одам бўлсам! Подшоҳнинг қизига етишиш учун сен билан менга йўл бўлсин! — дебди. Шунда йигит:
— Э, ота! Подшоҳ қизини биздан ортиқ кимга беради? Совчиликка бора беринг! Беради, — дебди. Чол бўлса:
— Ҳой, болам! Ақлингни едингми? Ўзингдан ўзинг нималар деяпсан? — дебди. Эрназар: “Борасиз! Беради” деб қистай берибди. Чол совчиликка боришга мажбур бўлибди.
Чол бориб, подшоҳнинг ўрда эшигининг олдини супуриб юрибди. Дарвозабонлар эрта билан чолни кўрибди-ю, подшоҳга югуриб кириб:
— Тақсири олам! Сизга совчи келибди! —дейишибди. Подшоҳ сўрабди:
— Ким экан?
— Билмадик. Бир мўйсафид чол эшик олдини супуриб юрибди,— дейишибди. Подшоҳ:
— Ундай бўлса, ҳузуримга бошлаб киринглар? — дебди. Дарвозабонлар чиқиб, чолни эргаштириб, подшоҳнинг олдига олиб киришибди. Подшоҳ сўрабди:
— Хуш келибсиз, ота! Нима иш билан келдингиз? — дебди. Чол подшоҳга эгилиб-букилиб:
— Э, шаҳаншоҳим! Мени кечиринг! Мен бир камбағал одамман. Бир ўғлим бор. Қизингизни яхши кўради. Ўғлимга қизингизни берсангиз деб келдим, — дебди. Подшоҳ чолдан бу гапни эшитиб аччиғи келиб:
— Жаллод! — дебди. Жаллод етиб келибди. Подшоҳ:
— Бу чолнинг калласини ол! — дебди. Жаллод чолнинг калласини олиб, ёнига қўйибди.
Шу куни Эрназар отасини кутибди. Отаси келмабди. Эрназар тилсим чалабузарни қўлига олиб:
— Кимёназар! — дебди.
— Лаббай, Назар! — дебди.
— Қани чол? — дебди.
— Чолни подшоҳ ўлдириб қўйди, — дебди.
— Чолни ҳозир бориб, тирилтириб олиб келасан! — дебди. Орадан сал ўтгандан кейин чол Эрназарнинг олдида пайдо бўлиб қолибди.
Эрназар чолдан сўрабди:
— Нимага кеч қолдингиз? Подшоҳ билан гаплашдингизми? Нима деди? — дебди. Чол:
— Э, болам? Подшоҳ бизга қизини бермайди. Қизингизни беринг десам, жаллодини чақириб, калламни олдирди. Яна худо жон ато қилди, етиб келдим, — дебди.
Эрназар саҳар туриб чолни уйғотибди.
— Туринг, ота! Яна совчиликка боринг! — дебди. Чол унамабди.
Йигит қистабди. Чол ўрнидан туриб бориб, яна подшоҳнинг эшиги тагини супура берибди. Эрта билан уни яна подшоҳнинг олдига олиб киришибди. Чол подшоҳга: ”Совчиликка келдим!..” дебди. Подшоҳ:
— ”Сен тирилиб келдингми? Жонинг қаттиқ экан. Ўлмаган экансан!” деб жаллодини чақириб:
— Буни тўрт бўлак қил! — дебди. Жаллод чолни ўлдириб, тўрт бўлак қилибди.
Эрназар қараса, чол яна йўқ. Яна Кимёназарни чақириб, унга буюриб, чолни тирилтириб, олиб келибди.
Чол шу тариқа подшоҳнинг ўрдасига етти кунгача совчиликка бора берди: подшоҳ чолни ўлдираверди, у яна тирилиб келаверди. Қирқ биринчи куни борганида, подшоҳнинг доно вазири айтди:
— Э, подшоҳим! Сиз чолни ўлдира берасиз. Бу тирилиб кела беради. Бунда бир ҳикмат бор. Шошманг! Чолни ўлдирманг! Унга оғир бир шарт қўямиз. Шу шартимизни бажарса, қизимизни берамиз. Бажармаса, бермаймиз, деб қатъий қилиб айтамиз,— деди. Бу гап подшоҳга маъқул бўлди. Чолга айтишди:
— Сенга уч кун муҳлат. Шу муҳлатнинг ичида неча юз от, отга ортиб тилла, кумуш; неча минг қўй, неча юз туя олиб келсанг, қизимизни берамиз. Чол уйига қайтиб бориб, Эрназарни ура кетибди:
— Сен “Кал” мени шунча қийнадинг! — дебди. — Подшоҳ шунча нарсаларни топиб келасан деб айтди. Мен уч кунда бу нарсаларни қайдан топаман? — дебди. Шунда Эрназар.
— Э, ота! Хурсанд бўлаверинг! Подшоҳнинг қизи энди ўзимизники бўлибди. Бу нарсаларни мен топиб бераман, — дебди.
Орадан икки кун ўтди. Учинчи куни ҳам ҳеч нарсанинг дараги йўқ. Чолни ваҳима босиб, кечаси билан ухламай чиқди. Эрта билан туриб, Эрназарга айтди:
— Қани топганинг! Уч кун ўтди. Ҳеч нарса йўқ. Менда тўртта қўй, бир сигирдан бошқа нима бор? Нима қиламиз энди?— деб йигитни сўка кетди. Йигит:
— Сиз кўчага чиқиб қаранг. Мен тайёр қилган нарсаларни кўрасиз! — деди. Эрназар эрта билан туриб, Кимёназарни чақириб: “Подшоҳ айтган қалинни икки баравар миқдорда тайёр қилиб, подшоҳнинг ўрдасига жўнатилсин!” деган эди. Чол кўчага чиқиб қараса, от, мол, қўй, туя ҳеч қаерга сиғмайди. Чол бу нарсаларни кўриб, суюниб, подшоҳнинг ўрдасига чопиб етиб борди. Борса, подшоҳ бу нарсаларнинг ҳисоб-китобига етмай, қўйгани жой тополмай: “Бўлди! Етади энди! Бас энди!” деб бақириб-чақириб турган экан.
Шу билан орада қуда-андалик ири боғланиб кетди.
Бир куни Эрназар бозорда юрса, бир одам куйиб-пишиб бир сомсапазнинг ўчоғига ўт ёқяпти, кулга тушган куюк сомсаларни териб еяпти. Яқин бориб қараса, ўртанча акаси. Ўзини танитмай ўтиб кетди. Бир жойга борса, бир одам кир уст-бош кийган, соч-соқоли ўсиб кетган, эшакка ахлат ортиб, ҳаммомнинг гўлоҳига олиб кириб кетяпти. Шундай қараса, бу катта акаси экан.
Эрназар уйига бориб, чалабузарни қўлига олиб деди:
— Кимёназар!
— Лаббай, Назар!
— Иккала акамни олиб кел!
Иккала акаси етиб келди. Уларни ювинтириб, соч-соқолини олдириб, яхши кийимларни кийдириб, олғир қушдай қилиб қўйди. Яхши от олиб миндирди.
Подшоҳнинг учта қизи бор эди. Эрназар яхши кўрган гўзал қизи кичкинаси эди. Бир куни подшоҳ учала қизини болохонага чиқариб қўйиб:
— Шаҳарнинг йигитларини шу жойдан ўтсин, кичкина қизимга ошиқ бўлган чолнинг ўғли ҳам шу йигитлар билан бирга ўтсин. Қизим ўша йигитни яхши кўрадими, бошқани яхши кўрадими, ўзи танласин, — дебди.
Йигитлар ўта берди. Уларнинг орасида Пирназар билан Хўжаназар ҳам от миниб ўтиб қолди. Шунда подшоҳнинг катта қизи Пирназарга олма отди. Пирназар от билан болохонага чиқиб, қизнинг пешонасидан ўпиб, олиб тушди. Ўртанча қизи Хўжаназарга олма отди. Хўжаназар ҳам чиқиб, қизнинг пешонасидан ўпиб, олиб тушди. Подшоҳнинг кенжа қизи ҳеч кимни ёқтирмади. Шунда подшоҳ одамларидан сўраб.
— Ўтмаган яна ким қолди? — деди. Одамлари суриштирса, Эрназар ўтмаган экан.
— Фалон маҳаллада, бир чолнинг оғилида ётган битта “Кал” ўғли ўтмай қолибди? — дейишди. Подшоҳ:
— Айтинглар! У ҳам ўтсин! — деди.
Шунда бир яғир эшакни миниб, чолнинг “Кал” ўғли Эрназар ҳам ўтиб қолди. Подшоҳнинг кичкина қизи Эрназарни таниди ва ўрнидан туриб, унга олма отди. “Кал” эшак билан чиқиб, қизнинг икки юзидан ўпиб, олиб тушди. Шунда қизнинг опаси:
— Ҳе, ўл! Сен келиб-келиб, шу қирмоч кални танладингми? — деб масхара қилди. Подшоҳнинг кичкина қизи айтди:
— Ҳар кимники ўзига, ой кўринар кўзига. Майли! Мен кал бўлса ҳам шу йигитга тегаман,— деди.
Подшоҳ қирқ кеча-ю қирқ кундуз тўй-томоша қилиб, қизларини бу ака-укаларга берди. Катта, ўртанча қизи ва куёвларини яхши-яхши уйларга жойлади. Кичкина қизи билан “Кал”ни бўлса, битта отхонага жойлади. Эрназар кечаси бўлганда Кимёназарни чақириб отхонани жуда ҳам яхши уйга айлантириб, ўзи шаҳзодага айланиб, тонг отгунча базмини қила берди. Тонг отганда уйни яна отхонага айлантириб қўйди.
Эрназарнинг иккала акаси камон-ўқларини олиб, отларига миниб: “Биз ов овлаб келамиз!” деб кўлга бориб, ҳеч нарса ота олмай, лаб-лунжлари тушиб, қайтиб келишди. Эртаси подшоҳнинг кенжа куёви ўзининг яғир эшагини миниб овга чиқиб кетиб, кечқурун ғоз ва ўрдакларни эшакка юклаб олиб келди. Бир жуфт ғоз билан бир жуфт ўрдакни яхшилаб пишириб, подшоҳга: “Мана бу кичик куёвингиздан!” деб киргизиб юборди.
Подшоҳ эрта билан иккала катта куёвини чақириб келиб:
— Қани, сизлар ҳам овга бориб, илвасин отиб келинглар-чи! Бир илвасинхўрлик қилайлик-чи! — деди.
Иккала куёви яна овга бориб, кечгача юриб, ҳеч нарса отолмай, икки қўлларини бурунларига тиқиб қайтиб келишди. Кенжа куёв бўлса яғир эшагининг икки ёғига биттадан иккита саватни осиб чиқиб, илвасинни кўп отиб, саватларни тўлдириб келди. Яхшилаб пишириб, подшоҳга киргизиб юбораверди. Икки акаси жуда бўғилишди. Улар укасига:
— Ҳой, кал! Бизга отиб келган ғоз ва ўрдакларингдан сотсанг-чи! — деди. Эрназар:
— Йўқ, сотмайман! — деди. Акалари: ”Сотгин!” деб ялинаверди.
Шунда Эрназар айтди:
— Бўлмаса, иккаланг яланғоч бўласан! Орқаларингга тамға босаман. Кейин иккала саватдаги илвасинни олиб кетаверасан! — деди.
Акалари: “Биз шу калнинг нимасидан уяламиз. Босса, босаверсин!” деди. “Кал” уларнинг орқасига тамғани қиздириб босди. Тамғанинг изи тушиб қолди. Кейин иккаласига бир саватдан ғоз, ўрдак берди.
“Кал” яна саватларини илвасинга тўлдириб, акаларидан бурун уйига етиб келиб, қўлига чалабузарни олиб:
— Кимёназар! — деди.
— Лаббай, Назар! — деди.
— Бир тўққиз ўрдакни, патини юлиб, ширин қилиб пишир! — деди.
Бир тўққиз ўрдак дарров пишди. “Кал” ўрдак гўштларини бир жонон товоққа босиб, подшоҳнинг олдига олиб кирди. Подшоҳ бу ўрдак гўштларини вазирлари билан бирга баҳам кўрди. Ҳаммалари: “Жуда мазали экан!” деб мақташди.
Подшоҳнинг икки куёви ҳам ўрдакларни олиб келди. Ўлиб-толиб, патларини юлиб, чала-чулпа пишириб, подшоҳга олиб кирдилар. Подшоҳ буларнинг ўрдакларини емай:
— Иккаланг калчалик ҳам бўлмадинг! — деб ғазаб қилди.
Бир кун деҳқонлар подшоҳни хонадони ва бутун амалдорлари билан қовун сайлига айтишди. Подшоҳ хонадони ва амалдорлари билан бирга қовун сайлига борди. Учала қизи ва иккала катта куёви ҳам боришди. Аммо кенжа куёви бормади. Деҳқонлар меҳмонларни яхши кутиб олдилар. Подшоҳни ва бола-чақаларини баланд жойларга ўтқазишди. Дастурхонларни ёзиб, об-таом тортилаётган пайтда тилла эгар, тилла юганли отни миниб, зар-зарбопга ўраниб, бир шаҳзодасифат йигит етиб келди. Унинг отининг икки томонида биттадан иккита чиройли ит ирғиб, ўйнаб келяпти. Бу Эрназар эди. Унинг пешвозига одамлар чиқиб, дарров отдан қўлтиқлаб олиб, юқорига таклиф этишди. Шаҳзода юқорига чиқиб бориб, ўз хотинининг ёнига ўтирди ва хотинининг пешонасидан бир ўпди. Шунда хотиннинг икки опаси:
— Бу ким? Нимага сени ўпади? — дейишди.
— Бу эрим! — деди. Опалари:
— Ёлғон айтасан! — деб ишонишмади.
Зиёфатлар кетма-кет ўтиб турар эди. Ашула, ўйин авжига чиқди. Эрназарнинг икки акаси подшоҳнинг ёнида укасини сира писанд қилмай, тўрсайиб ўтиришар эди.
Шунда подшоҳ иккала катта куёвларидан қандай қилиб илвасинларни овлаганлари ҳақида сўраб қолди. Улар қандай ов қилганлари ҳақида ёлғон ишлатиб гапириб берадилар.
Шунда Эрназар подшоҳга:
— Тақсир! Куёвларингиз ёлғон айтади. Булар чумчуқнинг ҳам бурнини қонатолмайди. Буларга ёрдам бериб, орқасига тамғамни босганман, Ишонмасангиз, текшириб кўринг! — деб подшоҳга тамғани берди. Подшоҳ буларнинг орқаларини очириб кўрса, шаҳзоданинг айтгани тўғри. Куёвлари жуда уялиб, шарманда бўлишди.
Қовун сайли тугаб, ҳаммалари қайтиб келишди. “Кал” подшоҳга:
— Менга уч кунга рухсат берсангиз. Бир ишим бор эди. Қилиб келайин! —деди. Подшоҳ рухсат берди. Эрназар бундан жўнаб, дарёнинг лабига борди. Чалабузарни чақириб:
— Кимёназар! —деди.
— Лаббай, Назар! — деди. Эрназар:
— Шу сувнинг устига бир қаср ясагин! Тепаси осмонга, таги сувга тегмасин! — деди. Бир зумда сувнинг устида шундай қаср бино бўлди. Кўрган одамнинг оғзи очилиб қоладиган, жуда чиройли қаср бўлди.
Эрназар қайнотасининг олдига қайтиб бориб:
— Мана, мен келдим! Энди бизга рухсат беринг! Биз кетайлик,— деди. Подшоҳ айтди:
— Қаерга борасан? Эрназар айтди:
— Бизнинг ҳам жойимиз бор. Қизингиз билан бориб, ўша жойимизда турамиз.
Подшоҳ:
— Сенинг қаерда жойинг бор?
Эрназар айтди:
— Сизни уйимизга зиёфатга чақирамиз. Шунда бориб кўрасиз.
Подшоҳ рухсат берди. Эрназар хотинини олиб, қасрга жўнади.
Қасрга шоти билан чиқиб, шотини юқорига тортиб олиб қўйди. Малика билан шу жойда яшай берди. Эрназар ўзларига нима керак бўлса, Кимёназарни чақириб айтади, айтганлари дарров тайёр бўлади. Маишат, кайф-сафони суриша беради. Эрназар баъзан овга чиқади. Хотинини ҳам бирга олиб чиқади. Агар хотинини қолдирса: “Қасрга ҳеч кимни чиқарманг! Агар ўзингиз пастга тушиб-чиқсангиз, шотини яна баландга олиб қўйинг!” деб тайинлаб кетади.
Хайр, булар бу ерда шундай айш-ишрат қилиб ёта берсин. Энди гапни бошқа жойлардан эшитинг. Подшоҳнинг мамлакатида шундай овоза бўлиб кетди: “Бир қатиқфуруш чол бор экан-у, унинг “Кал” ўғли бор экан. Шу “Кал” подшоҳнинг кичкина қизига уйланибди. Қизнинг қалинига шунча минг от, шунча минг қўй, шунча минг туя, от ва туяларнинг устига олтин-кумушларни ортиб берибди. Ўзи ҳозир фалон дарёнинг юзига тепаси осмонга, таги сувга тегмайдиган қаср қуриб, шу қасрда турар эмиш” деган дунг-у дароз гап тарқалиб кетди. Бу овоза Қорахон подшоҳнинг ҳам қулоғига бориб етди. Қорахон подшоҳнинг бир айёр, жодугар кампири бор экан. Дарров шоҳ жодугарни чақиртириб келиб, унга:
— Фалон подшоҳнинг бир “Кал” куёви бор экан. У ”Кал” подшоҳнинг кичик қизига жуда катта қалин берибди, ҳали Одам Атодан бери ҳеч ким бу қадар кўп қалин бера олган эмас. Ўша “Кал” бир дарёнинг устига қаср қурган эмиш. Сен ўша мамлакатга борасан. Шу “Кал” шунча нарсаларни қандай муҳайё қила олди экан, қандай қилиб сув устига, сувга тегмайдиган, муаллақ қаср қурди экан, шуларнинг сирини билиб келасан! — дебди. Жодугар:
— Хўп, подшоҳим! Бу топшириғингизни бажариб келаман! —деб жўнаб кетибди.
Жодугар кампир Эрназарнинг қасрини сўраб-сўраб топиб борибди. Бориб, маликани чақириб: “Мен бир кимсасиз кампирман. Мени ўзингга хизматчи қилиб олгин! Хизматингни қилиб юраман!”— дебди. Малика: “Бизга хизматчи керак эмас!” дебди. Кампир кетмасдан ўн кунгача ялиниб, пастда ёта берибди. Бир куни малика эрига айтибди:
— Пастда бир кампир ўн кундан бери мени хизматчи қилиб ол, деб йиғлаб ётибди. Ҳеч кими йўқ экан. Шу кампирдан нима ёмонлик келар эди. Келинг, шуни хизматчи қилиб олайлик! — дебди. Эри рози бўлибди. Кампирни қасрга чиқариб, ўзларига хизматчи қилиб олишибди. Кампир қулоғини динг қилиб юра берибди. Кампир диққат қилса, ҳар куни қозон қурилмай, гўшт-ёғ, сабзи-пиёз, гуруч тайёр қилинмай, ширин-ширин таомлар; ун элаб хамир қилинмай, яхши нонлар пайдо бўлиб қолар эмиш. Жодугар: “Шошма! Бунда бир гап бор!” деб дилига тугиб қўйибди.
Кампир маликага ўзини яқин тутиб, ўзини жуда жонкуяр кўрсатиб, ҳар хил ширин гаплар билан унинг кўнглини овлай берибди. Бир куни Эрназар овга кетиб, булар иккови қолибди. Шунда айёр кампир маликага:
— Эринг жуда аломат йигит. Худоё, қўша қаринглар! Эринг барака топкур сенга қанча қалинлар берибди. Мана бу қасрни қурибди. Бу бир мўжиза-я! Эрингдан бир сўрасанг-чи! Шунча нарсаларни қандай қилиб тайёрлади экан-а! — дебди.
Бу гаплар маликани ҳам қизиқтирди. Кун кеч бўлди. Маликанинг эри овдан келди. Кечки овқат ҳам ўтди. Кечаси уйқуга ётишганда малика эридан:
— Сиз дадамга шунча нарсаларни қаердан топиб бергансиз. Ҳеч одамнинг ақли бовар қилмайди-я! Бу қасрни қандай қилиб қурдингиз? — деб сўради. Эри:
— Бу сир. Буни ҳеч кимга айтганим йўқ, сизга ҳам айтмайман, — деб айтмади.
Эртасига кампир яна ўргатди:
— Бу кеча ётганда бўйнига осилиб олгин! Сиз мени яхши кўрмас экансиз! Агар яхши кўрсангиз айтар эдингиз, дегин, — деди. Эртаси куни кечаси эри билан ётганда, малика кампир айтганларини қилиб, эрининг бўйнига осилиб, йиғлади. Шунда эри айтди:
— Мен бу нарсаларни мана шу тилсим чалабузарнинг кучи билан қилганман, — деб чалабузарнинг бутун сирини хотинига айтиб қўйди. Малика:
— Мен бу чалабузарни шу кунгача сизда кўрмаган эдим-ку! — деса, эри:
— Кундуз куни чўнтагимда юради. Кечаси ёстиқнинг тагига қўйиб ётаман,— деди.
Эртаси кампир:
— Ҳа, қизим, сўрадингми? —деди.
— Сўрадим! —деди. Эрининг айтган гапларини кампирга айтди.
Жодугар:
— Бўлмаса, бугун кечаси эринг ухлаганда секин чалабузарни олиб чиққин-чи! Бир кўрайлик, қанақа экан! —деди.
Кун кеч бўлди. Эрназар қайтди. Малика унинг йўлига чиқиб: “Ҳорманг!” деб бориб, бўйнига осилиб, қучоқлади. Кейин олиб келган илвасинларини олиб кирди. Кечки овқат ейилди, ичилди, охири булар ухлаш учун ётишди.
Кечаси осмонда юлдузлар чарақлар, дарёнинг ёқимли сувлари ўйнаб оқмоқда эди. Осмондаги ой ҳамма ёқни ёритиб турар, ой шуъласи деразадан кириб, Эрназар билан маликанинг ўринларини ёритиб турарди. Овдан чарчаб келган эри малика билан узоқ гаплаша олмай ухлаб қолди. Шунда эрига сездирмай ёстиқнинг остидаги чалабузарни секингина олди ва кампирга олиб чиқиб кўрсатди. Кампир маликанинг қўлидан чалабузарни олиб, у ёқ-бу ёғини кўрган бўлди. Шунда кампир маликани нариги хонага бир ишга буюрди. Малика ўша иш билан кетганда кампир фурсатни ғанимат билиб, дарров чалабузарга қараб:
— Кимёназар! —деди.
— Лаббай, Назар! —деди.
— Кални бир тўқайга олиб бориб ташла! Сўнгра бу қасрни шу кўйича Қорахон подшоҳнинг шаҳарига олиб бориб қурасан! — деди.
Жодугарнинг айтгани бўлди.
Эрназар субҳи содиқ вақтида бир туш кўрди: тушида кўлга овга борган эмиш. Аммо бу куни ҳеч нарса отолмабди. Кўлда айланиб юрса, бир йўлбарс чиқиб, бунга қараб, ириллаб кела берибди. Эрназар йўлбарсни қанча мўлжаллаб отади, ўқи тегмайди. Ўқларини отиб тугатади. Йўлбарс оғзини очиб, етиб келади. Эрназар чўнтагидан чалабузарни олиб: “Кимёназар!” дейди, Кимоназар келмайди. Шунда йўлбарс келиб унга ташланади. Шу пайт малика кўлга чўкиб; “Дод, мени қутқаринг!” деган товуши эшитилади. Эрназар чўчиб уйғониб кетади. Кўзини очиб қараса, бир жойда ботқоққа ботиб ётибди. Йигит: “Ҳай, аттанг! Отам: Пичоқни ҳеч кимга кўрсатма!” деган эди. Мен кўрсатиб қўйдим. Ҳам жойдан ажралдим, ҳам ёрдан, деб хафа бўлди. Ботқоқдан чиқиб, боши оққан томонга кета берди. Бир жойга борса, дарвозаси темирдан, жуда мустаҳкам бир қўрғон турибди.
Йигит дарвозани тақиллатди. Дарвозани очиб бир ёш аёл чиқиб келди. Эрназар шундай қараса, отаси ўлганда бир чол олиб кетган кичкина синглиси. Булар бир-бирини танишиб, қучоқлашиб, йиғлашиб кўришишди. Ҳол-аҳвол сўрашди. Қиз акасини уйига олиб кирди. Акаси:
— Бу қандай жой? — деб сўради. Синглиси:
— Бу девларнинг макони. Отам ўлганда бориб мени олиб келган чол одамхўр дев экан. Бу ўша девнинг жойи. Ҳали келса, сизни еб қўймасин, мен сизни дуо ўқиб, олма қилиб, токчага қўяман! — деди.
Синглиси акасини зиёфат қилди. Бир замон ҳаво юришиб, шамол, бўрон бўлди, момақалдироқ гулдуради. Синглиси: “Дев келяпти” деб дуо ўқиб, акасини олма қилиб, токчага олиб қўйди. Шамол-тўполоннинг ичида дев етиб келиб:
— Пуф, одам иси келяпти! Уйда одам бор, деб ташқарида тура берди. Шунда малика айтди:
— Кира беринг! Отам ўлганда мени сизга олиб чиқиб берган акам келибди! — деди. Дев кирди ва:
— Қани аканг? — деди.
— Сизни, билмасдан, еб қўймасин деб, токчага олма қилиб олиб қўйган эдим,— деб олмани олиб, дуо билан яна одам қилиб, девга тўғри қилди. Дев Эрназар билан кўришиб, сўрашиб, гаплашиб ўтирди. Уч кундан кейин дев Эрназардан ҳол-аҳвол сўрайди. Эрназар бутун бўлиб ўтган воқеани гапириб берди. Шунда дев айтди:
— Жодугар қасрингизни учириб ўтганда кўрган эдим. Ушлаб олайин дедим, синглингиз унамади. Энди мен сизга ҳар хил дуолар ўргатайин, — деб бир ойгача унга исми аъзам ўргатди. Эрназар бир дуо ўқиб қуш, яна одам бўлиб қолар эди. Эрназар девдан илтимос қилди.
— Менга бунча дуоларни ўргатдингиз! Сизга раҳмат! Энди менга ёрдам беринг, мен бориб қасрни ва чалабузарни топиб олиб келайин,— деди.
Дев Эрназарни елкасига миндириб осмонга учди. Учиб бориб-бориб, неча тоғдан ошиб, бир қўрғон дарвозасининг олдига тушди. Елкасидан йигитни туширди ва:
— Бу қўрғон ўртанча акамнинг қўрғони. Ўртанча синглингиз ҳам шунда туради. Сизга ўртанча акам ёрдам қилади, — деб дев яна учиб кетди. Йигит шу жойда қолди. Бир вақт ҳаво бузилиб, шамол, бўрон бошланди. Йигит дарвозани тақиллатди. Ичкаридан бир аёл чиқиб:
— Ким? — деб сўради. Йигит синглисининг товушидан таниди ва:

— Ҳаво ҳаводин ошди,
Ҳавога булут тошди.
Очмайсанми, жон синглим,
Юрак тўлиб, ғам тошди, —

деди. Синглиси эшитса, акасининг товушига ўхшайди. Юраклари уриб кетди: “Акам мени ахтариб келдимикин?” деб дарвозани очиб, кўчага чиқди. Қараса, акаси экан. Булар бир-бирини танишди. Йиғлаб, кўришиб, ичкарига олиб кирди. Акасига:
— Ҳозир дев келади, — деб дам солиб, олма қилиб, токчага олиб қўйди. Бўрон-тўполон ичида осмонда дев учиб келди ва пастга тушмай, осмонда айланиб юра берди. Хотини:
— Тушинг! — деди.
Дев:
— Уйдан одам ҳиди келяпти! — деди.
— Ҳеч одам йўқ! Туша беринг! — деди.
— Сен ёлғон айтяпсан! Уйдан одам ҳиди келяпти,— деди.
— Отам ўлганда борганингизда, мени олиб чиқиб берган акам келибди. Туша беринг! — деди.
Шунда дев тушиб, уйга кирди ва:
— Қани аканг? — деди. Хотини:
— Кўрсатсам, еб қўймайсизми? — деди. Дев:
— Емайман! — деди. Шунда синглиси олмани олди, дуо билан яна одам қилиб, девга тўғри қилди. Дев у билан сўрашди, гаплашди.
Эрназар девга ҳамма воқеани гапириб берди. Дев йигитга дуолар ўргатди. Иккови каптар бўлиб, девнинг катта акасиникига учиб боришди. Дев йигитни шу жойда қолдириб:
— Катта синглинг шу жойда туради. Эшикни тақиллатсанг, чиқади, — деб ўзи учиб кетди.
Дев кетгандан кейин яна шамол, тўполон бошланди. Йигит дарвозани тақиллатди. Бир аёл чиқиб:
— Ким тақиллатган? — деди. Эрназар катта синглисининг овозидан таниб:
— Менман? — деди. Синглиси келиб эшикни очди. Ака-сингил бир-бирларини танишиб, сўрашди. Қиз акасини уйига олиб кирди. Иккаласи гаплашиб ўтирди.
Бир вақт яна ҳаво бузилиб, жала қуйди. Шу тўполонда катта дев етиб келди. Қиз акасини игна қилиб, ёқасига санчиб қўйди. Катта дев келиб, бу ҳам пастга тушмасдан осмонда тура берди. Хотин:
— Тушмайсизми? — деди. Дев:
— Уйдан одам ҳиди келяпти,— деди.
— Одам йўқ, туша беринг, — деди. Дев:
— Ёлғон айтасан! — деди. Шунда хотини:
— Отам ўлган куни борганингизда мени сизга олиб чиқиб берган акам келди. Туша беринг! — деди.
Дев тушиб уйига кирди.
— Қани аканг? —деди. Хотини:
— Еб қўймайсизми? — деди. Дев:
— Емайман. Кўрсатавер! — деди.
Шунда синглиси ёқасидаги игнани олиб, бир дуо ўқиб дам солиб, яна одам қилиб қўйди. Йигит дев билан сўрашди. Булар ҳам ҳар тарафдан гаплашиб ўтиришди. Йигит нима иш билан келганлигини ва бошидан ўтганларни девга гапириб берди. Дев уч ойгача йигитга ҳар хил тилсимларни ўргатди. Йигит девга айтди:
— Сиз менга ёрдам қилинг! Бориб қасримни олиб келайин,— деди. Дев айтди:
— Қасрингиз шу жойдан учиб ўтган эди. Мен ушлаб олай десам, синглингиз унамади. Энди туринг. Қорахон подшоҳнинг шаҳрига борамиз! — деди. Иккалалари лочин бўлиб учиб, Қорахон подшоҳнинг юртига етиб боришди. Ерга қўнишди. Дев йигитга айтди:
— Сиз кечгача шу жойда турасиз. Кеч бўлганда мусича бўлиб, Қорахон подшоҳнинг деразасига қўнасиз. Қорахон подшоҳ ётгандан кейин, чумчуқ бўлиб уйига кирасиз. Ёстиғининг тагидан чалабузарни оласиз! — деб ўзи орқасига қараб учиб кетди. Кетаётиб:
— Қасрни қўлга киритсангиз, бизнинг жойга қўниб ўтинг. Бизнинг ҳам кўнглимиз таскин топсин!— деди.
Йигит кечгача ўтирди. Намози аср бўлганда бир тилсим ўқиб, мусича бўлиб учди ва Қорахон подшоҳнинг деразасига бориб қўниб: “ҳув-ҳув”лаб сайрай берди. Кечаси бўлиб, Қорахон подшоҳ ухлаб қолди. Шунда йигит яна бир дуо ўқиб, чумчуқ бўлиб, уйнинг ичига кирди. Кирса, Қорахон подшоҳ ухлаётган экан. Секин бориб, ёстиғини кўтариб, остидан чалабузарни қўлига олди. Уйнинг бир чеккасига олиб келиб:
— Кимёназар! — деди.
— Лаббай, Назар! — деди. Эрназар Кимоназарга ҳазиллашиб, қулоғининг тагига бир тарсаки солиб:
— Қаерда эдинг?! — деди. Кимоназар ҳам Эрназарнинг қулоғининг тагига бир тарсакини тушириб:
— Шу ерда эдим,— деди. Иккаласи қучоқлашиб кўришиб, кулишди, йигит айтди:
— Нимага бу ерларга келиб қолдинг? — деди. Чалабузар айтди:
— Мен ўзим келибманми? Мени ким қўлига олса, ўшанинг қулиман. Нима иш буюрса, қиламан. Сенга отанг: “Пичоқни ҳеч кимга кўрсатма, сирини бировга айтма!” деган эди. Сен хотинингга айтдинг. У билмасдан жодугар кампирга айтди. Жодугар шу ишларни қилди! — деди. Йигит:
— Малика қани? — деди.
— Маликани подшоҳ ўз никоҳига олмоқчи эди, малика рози бўлмади. Подшоҳ кўп қийноқларни бериб, бир уйга қамаб, кампирни унга қоровул қилиб қўйди,— деди. Йигит:
— Подшоҳ билан кампирни тош қилиб қотириб қўй, — деди.
Кампир билан Қорахон подшоҳ тош бўлиб қотиб қолди. Эрназар малика қамалиб ётган хонага борса, маликанинг жамоли уйни ёритиб турибди. Ўзи оҳ уриб:

Шоввозимдан жудодурман,
Бошимда соябоним йўқ.
О, ғамим ғам тоғидан ошди,
Ани айтурга ёрим йўқ! —

деб йиғлаяпти. Шу замон йигит эшикни очиб кирди. Ҳар иккаласи бир-бирини қучоқлаб, йиғлаб кўришди. Йигит маликасиз жуда қийналганини ёрига билдириш учун:

— Дарахтсиз ҳовлига кирдим,
Бошимдан офтоб ўтди! —

деди. Шунда малика:

— Бўйингдан айланай ёрим,
Сенинг қадринг ёмон ўтди,—

деди. Йигит чалабузарни чақирди:
— Кимёназар,
— Лаббай, Назар!
— Қасрни ўз жойига олиб бориб қур!— деди.
Қаср осмонга кўтарилиб учди. Қаср Эрназарнинг сингилларининг қўрғони устидан учиб ўтди. Сингиллари ва девлар буларни кўриб, хурсанд бўлиб қолишди.
Қаср ўз жойига қурилди. Малика билан йигит яна топишиб, шодликда умр ўтказа берди.
Кунлардан бир куни Эрназар бориб, қайнатаси билан кўришиб, уни ҳамма амалдорлари билан бирга зиёфатга таклиф қилди. Подшоҳ хотинлари, қизлари, куёвлари ва ҳамма амалдорлари билан кенжа куёвникига зиёфатга келди.
Эрназар бўлса, “Кал” тахлитидан чиқиб, шаҳзодалардек кийинди. Кимёназарга буюриб, подшоҳнинг йўлига гиламлар ёздириб, йўлнинг икки томонига келишган йигит ва қизларни қаторлаштириб қўйди. Подшоҳ келганда булар: “Хуш келибсизлар!” деб эгилиб салом қилиб турди, отларини олиб боғлади. Подшоҳ одамлари билан қасрга чиқиб жойлашди. Подшоҳ қараса, куёви кал эмас, жуда келишган йигит. Подшоҳ ҳайрон қолди. Келганларнинг ҳаммаси йигитнинг ишларига қойил қолишди. Эрназар билан хотини иккови келганларни зиёфат қилди, ўйин-кулгилар бўлди. Келганларнинг ҳаммасига сарпо беришди.
Энг охири йигит подшоҳнинг якка ўзини бир хонага олиб кириб, унга бошидан ўтган ҳамма воқеани гапириб берди. Подшоҳ бу гапларни эшитиб: “Э, болам! Мен сени билмабман! Танимасни сийламас бўлибди! Энди хафа бўлмайсан! Сен менинг ўрнимга подшоҳ бўлгин. Мен сенинг давлатингда умр ўтказайин!” деди. Эрназар Кимёназарга айтиб, Қорахон подшоҳ билан жодугар кампирни яна тирилтирди. Подшоҳ дор қурдириб, бу икковини дорга остирди.
Подшоҳ одамлари билан ўз жойига қайтиб бориб, Эрназар билан қизига яна қирқ кеча-кундуз тўй қилиб берди. Ўз ўрнига Эрназарни подшоҳ қилди, бояги қатиқфуруш чолни олиб келиб, иккаласи улфат бўлиб, авғон боғида ёта берди. Шундай қилиб, ҳаммалари мурод-мақсадларига етишибди.